📑 فهرست مطالب

جلسه ۱ از ۱۰

🌍 آشنایی با GIS و نصب QGIS

⏱️ مدت: ۲ ساعت 📊 سطح: مبتدی 📋 پیش‌نیاز: ندارد
🎯 اهداف آموزشی این جلسه
  • درک مفهوم سیستم اطلاعات جغرافیایی (GIS) و کاربردهای آن
  • آشنایی با تاریخچه و ویژگی‌های QGIS
  • نصب صحیح QGIS روی سیستم‌عامل‌های مختلف
  • اجرای اولین پروژه و آشنایی با محیط نرم‌افزار

📖 مقدمه

در این جلسه، سفر یادگیری QGIS را آغاز می‌کنیم. ابتدا با مفهوم سیستم اطلاعات جغرافیایی (GIS) آشنا می‌شویم و می‌فهمیم چرا این فناوری در دنیای امروز اهمیت فراوانی دارد. سپس نرم‌افزار QGIS را معرفی کرده و آن را روی سیستم خود نصب می‌کنیم.

🗺️ GIS چیست؟

سیستم اطلاعات جغرافیایی (Geographic Information System) یا به اختصار GIS، مجموعه‌ای از ابزارها، روش‌ها و فناوری‌ها است که برای جمع‌آوری، ذخیره‌سازی، مدیریت، تحلیل و نمایش داده‌های مکانی و جغرافیایی استفاده می‌شود.

به زبان ساده، GIS به ما امکان می‌دهد تا اطلاعات مختلف را روی نقشه ببینیم، تحلیل کنیم و از آن‌ها برای تصمیم‌گیری استفاده کنیم. این سیستم پاسخگوی سوالاتی مانند «کجا؟»، «چه چیزی؟» و «چرا؟» است.

📊
[اینجا یک تصویر از اجزای سیستم GIS قرار گیرد]
نمودار نشان‌دهنده ۵ جزء اصلی: داده‌ها، سخت‌افزار، نرم‌افزار، روش‌ها و کاربران

🔧 اجزای اصلی GIS

جزء توضیح مثال
داده‌ها اطلاعات مکانی و توصیفی نقشه‌ها، تصاویر ماهواره‌ای، جداول
سخت‌افزار تجهیزات فیزیکی کامپیوتر، GPS، اسکنر، پرینتر
نرم‌افزار برنامه‌های پردازش داده QGIS، ArcGIS، GRASS GIS
روش‌ها فرآیندها و استانداردها تحلیل مکانی، کارتوگرافی
کاربران افرادی که با سیستم کار می‌کنند تحلیلگران، برنامه‌ریزان، مدیران

🎯 کاربردهای GIS

GIS در حوزه‌های بسیار متنوعی کاربرد دارد:

  • شهرسازی: برنامه‌ریزی شهری، مکان‌یابی، تحلیل کاربری اراضی
  • محیط زیست: پایش آلودگی، مدیریت منابع طبیعی، حفاظت از جنگل
  • حمل و نقل: مسیریابی، تحلیل ترافیک، مدیریت ناوگان
  • کشاورزی: کشاورزی دقیق، مدیریت آبیاری، پیش‌بینی محصول
  • بهداشت: اپیدمیولوژی، دسترسی به خدمات، پراکندگی بیماری
  • مدیریت بحران: پیش‌بینی سیل، زلزله، مدیریت امداد
  • زیرساخت: مدیریت شبکه آب، برق، گاز و مخابرات
🗺️
[اینجا یک تصویر از کاربردهای مختلف GIS قرار گیرد]
کلاژی از نقشه‌های مختلف: نقشه شهری، نقشه زیست‌محیطی، نقشه ترافیک

🖥️ QGIS چیست؟

QGIS (کیو‌جی‌آی‌اس) یک نرم‌افزار سیستم اطلاعات جغرافیایی رایگان و متن‌باز (Open Source) است که تحت مجوز GNU GPL منتشر شده است. این نرم‌افزار توسط جامعه‌ای بزرگ از توسعه‌دهندگان داوطلب در سراسر جهان توسعه داده می‌شود.

QGIS از سال ۲۰۰۲ توسعه یافته و امروزه یکی از محبوب‌ترین و قدرتمندترین نرم‌افزارهای GIS در جهان است که می‌تواند با نرم‌افزارهای تجاری گران‌قیمت رقابت کند.

💻
[اینجا یک تصویر از لوگو و محیط QGIS قرار گیرد]
لوگوی سبز QGIS و نمایی از محیط کاربری نرم‌افزار

✅ مزایای QGIS

💡 چرا QGIS را انتخاب کنیم؟
  • کاملاً رایگان: بدون هیچ هزینه لایسنس
  • متن‌باز: کد منبع در دسترس همه است
  • چند پلتفرمی: روی Windows، macOS و Linux اجرا می‌شود
  • پشتیبانی از فرمت‌های متنوع: Shapefile، GeoJSON، PostGIS، WMS و...
  • افزونه‌های فراوان: بیش از ۱۰۰۰ افزونه رایگان
  • جامعه فعال: مستندات، انجمن‌ها و آموزش‌های گسترده
  • به‌روزرسانی مداوم: هر ۴ ماه یک نسخه جدید

🆚 مقایسه QGIS با سایر نرم‌افزارها

ویژگی QGIS ArcGIS Google Earth Pro
قیمت ✅ رایگان ❌ گران (سالانه) ✅ رایگان
متن‌باز ✅ بله ❌ خیر ❌ خیر
قابلیت تحلیل ✅ کامل ✅ کامل ⚠️ محدود
افزونه‌ها ✅ ۱۰۰۰+ ✅ زیاد ❌ کم
پشتیبانی جامعه کاربری رسمی (پولی) محدود

💾 نصب QGIS

📥 دانلود نرم‌افزار

برای دانلود QGIS به وب‌سایت رسمی بروید: qgis.org

ℹ️ نسخه‌های QGIS

دو نسخه اصلی از QGIS وجود دارد:

  • LTR (Long Term Release): نسخه پایدار با پشتیبانی طولانی‌مدت - توصیه می‌شود
  • Latest: آخرین نسخه با جدیدترین ویژگی‌ها - ممکن است ناپایدار باشد
🌐
[اینجا یک تصویر از صفحه دانلود QGIS قرار گیرد]
صفحه qgis.org/download با دکمه‌های دانلود برای سیستم‌عامل‌های مختلف

🪟 نصب روی Windows

📝 مراحل نصب روی ویندوز
۱
دانلود فایل نصب

به آدرس qgis.org/download بروید و نسخه Standalone Installer مناسب سیستم خود (۳۲ یا ۶۴ بیتی) را دانلود کنید.

۲
اجرای نصب‌کننده

فایل دانلود شده (با پسوند .msi یا .exe) را اجرا کنید. اگر پیام امنیتی ویندوز ظاهر شد، روی "Run anyway" کلیک کنید.

۳
پذیرش شرایط

شرایط مجوز (License Agreement) را بخوانید و بپذیرید، سپس روی "Next" کلیک کنید.

۴
انتخاب مسیر نصب

مسیر نصب را انتخاب کنید (مسیر پیش‌فرض توصیه می‌شود) و روی "Next" کلیک کنید.

۵
شروع نصب

روی "Install" کلیک کنیدو منتظر بمانید تا فرآیند نصب تکمیل شود. این فرآیند ممکن است چند دقیقه طول بکشد.

۶
پایان نصب

پس از اتمام نصب، روی "Finish" کلیک کنید. آیکون QGIS روی دسکتاپ و در منوی Start ظاهر می‌شود.

🪟
[اینجا یک تصویر از مراحل نصب ویندوز قرار گیرد]
اسکرین‌شات از پنجره نصب‌کننده QGIS در مرحله انتخاب مسیر

🍎 نصب روی macOS

📝 مراحل نصب روی مک
۱
دانلود فایل DMG

از صفحه دانلود QGIS، نسخه macOS را دانلود کنید (فایل با پسوند .dmg).

۲
باز کردن فایل DMG

روی فایل دانلود شده دابل‌کلیک کنید تا mount شود.

۳
کشیدن به Applications

آیکون QGIS را به پوشه Applications بکشید.

۴
اجازه اجرا

اولین بار که QGIS را اجرا می‌کنید، ممکن است پیام امنیتی ظاهر شود. به System Preferences → Security & Privacy بروید و روی "Open Anyway" کلیک کنید.

🐧 نصب روی Linux (Ubuntu/Debian)

📝 مراحل نصب روی لینوکس
۱
افزودن مخزن QGIS

ترمینال را باز کنید و دستور زیر را اجرا کنید:

sudo apt install gnupg software-properties-common
sudo apt-add-repository ppa:ubuntugis/ppa
۲
به‌روزرسانی لیست پکیج‌ها 
sudo apt update
۳
نصب QGIS 
sudo apt install qgis qgis-plugin-grass
⚠️ هشدار: خطاهای رایج نصب
  • فضای ناکافی: حداقل ۵ گیگابایت فضای خالی نیاز است
  • آنتی‌ویروس: برخی آنتی‌ویروس‌ها ممکن است نصب را مسدود کنند - موقتاً غیرفعال کنید
  • دسترسی Admin: برای نصب به دسترسی مدیر نیاز دارید
  • نسخه ویندوز: QGIS روی ویندوز ۷ و بالاتر کار می‌کند

🚀 اولین اجرای QGIS

📝 راه‌اندازی اولیه
۱
اجرای نرم‌افزار

روی آیکون QGIS Desktop دابل‌کلیک کنید. اولین بار ممکن است چند ثانیه طول بکشد تا نرم‌افزار بارگذاری شود.

۲
صفحه خوش‌آمدگویی

ممکن است پنجره خوش‌آمدگویی با لینک‌هایی به آموزش‌ها و پروژه‌های نمونه نمایش داده شود.

۳
محیط اصلی

پس از بارگذاری، محیط اصلی QGIS با پنجره نقشه خالی، پنل لایه‌ها و نوارهای ابزار نمایش داده می‌شود.

🖥️
[اینجا یک تصویر از محیط اولیه QGIS قرار گیرد]
نمای کلی محیط QGIS پس از اولین اجرا با پنجره نقشه خالی

⚙️ تنظیمات اولیه توصیه شده

💡 نکته: تنظیم زبان فارسی

برای تغییر زبان نرم‌افزار به فارسی (در صورت تمایل):

  1. به منوی Settings → Options بروید
  2. در تب General، بخش Locale را پیدا کنید
  3. تیک Override system locale را بزنید
  4. زبان Persian را انتخاب کنید
  5. QGIS را ری‌استارت کنید

📁 ایجاد اولین پروژه

حالا که QGIS نصب شده، بیایید اولین پروژه خود را ایجاد کنیم و یک نقشه پایه اضافه کنیم.

📝 ایجاد پروژه و افزودن نقشه پایه
۱
ایجاد پروژه جدید

از منو انتخاب کنید: Project → New یا کلید Ctrl + N را فشار دهید.

۲
یافتن پنل Browser

در سمت چپ پنجره، پنل Browser را پیدا کنید. اگر نمایش داده نمی‌شود، از منوی View → Panels → Browser آن را فعال کنید.

۳
افزودن OpenStreetMap

در پنل Browser، بخش XYZ Tiles را پیدا کنید و روی آن کلیک کنید تا باز شود. سپس روی OpenStreetMap دابل‌کلیک کنید.

۴
مشاهده نقشه

نقشه OpenStreetMap در پنجره نقشه نمایش داده می‌شود. با چرخ موس می‌توانید زوم کنید و با کلیک و کشیدن، نقشه را جابجا کنید.

۵
ذخیره پروژه

از منو انتخاب کنید: Project → Save As یا Ctrl + Shift + S. نام و مسیر فایل را انتخاب کنید (پسوند .qgz).

🗺️
[اینجا یک تصویر از نقشه OpenStreetMap در QGIS قرار گیرد]
نمایش نقشه OpenStreetMap با زوم روی یک شهر
💡 نکته: ناوبری سریع
  • زوم: چرخ موس یا Ctrl + + / -
  • جابجایی: نگه داشتن Space و کشیدن موس
  • نمایش کل نقشه: کلید Ctrl + Shift + F
✍️
تمرین عملی جلسه ۱
📋 سناریو

شما به عنوان یک کارشناس جدید در شرکت مشاوره شهری استخدام شده‌اید. اولین کار شما نصب و راه‌اندازی QGIS و آشنایی اولیه با محیط آن است. مدیر پروژه از شما خواسته یک پروژه ایجاد کنید و شهر محل سکونت خود را روی نقشه پیدا کنید.

وظایف:

  1. QGIS را روی سیستم خود نصب کنید (اگر هنوز نصب نکرده‌اید)
  2. نرم‌افزار را اجرا کنید و با محیط آن آشنا شوید
  3. یک پروژه جدید ایجاد کنید
  4. نقشه پایه OpenStreetMap را اضافه کنید
  5. شهر محل سکونت خود را روی نقشه پیدا کنید و زوم کنید
  6. پروژه را با نام my_first_project.qgz در یک پوشه مناسب ذخیره کنید
  7. QGIS را ببندید و دوباره پروژه را باز کنید تا مطمئن شوید درست ذخیره شده
📝 نکات ارزیابی
  • آیا QGIS بدون خطا اجرا می‌شود؟
  • آیا نقشه OpenStreetMap به درستی نمایش داده می‌شود؟
  • آیا پروژه پس از بازکردن مجدد، تنظیمات را حفظ کرده است؟

📋 خلاصه جلسه ۱

  • GIS سیستمی برای جمع‌آوری، مدیریت، تحلیل و نمایش داده‌های مکانی است
  • QGIS یک نرم‌افزار GIS رایگان و متن‌باز با قابلیت‌های حرفه‌ای است
  • QGIS روی Windows، macOS و Linux قابل نصب است
  • نسخه LTR برای کاربران مبتدی توصیه می‌شود
  • پروژه‌های QGIS با پسوند .qgz ذخیره می‌شوند
  • می‌توان نقشه‌های پایه آنلاین مانند OpenStreetMap را به پروژه اضافه کرد
جلسه ۲ از ۱۰

🖥️ محیط کاربری و ناوبری

⏱️ مدت: ۲ ساعت 📊 سطح: مبتدی 📋 پیش‌نیاز: جلسه ۱
🎯 اهداف آموزشی این جلسه
  • شناخت کامل اجزای محیط کاربری QGIS
  • کار با نوار منو و نوارهای ابزار
  • مدیریت پنل‌ها و سفارشی‌سازی محیط
  • تسلط بر ناوبری در نقشه
  • یادگیری میانبرهای کیبورد مهم

📖 مقدمه

در این جلسه با محیط کاربری QGIS به طور کامل آشنا می‌شویم. شناخت دقیق اجزای نرم‌افزار و نحوه تعامل با آن‌ها، پایه و اساس کار حرفه‌ای با QGIS است. یادگیری میانبرها و سفارشی‌سازی محیط می‌تواند سرعت کار شما را چندین برابر کند.

🖼️ نمای کلی محیط کاربری

محیط کاربری QGIS از چندین بخش اصلی تشکیل شده که هر کدام وظیفه خاصی دارند:

🖥️
[اینجا یک تصویر از محیط کاربری QGIS با شماره‌گذاری اجزا قرار گیرد]
نمای کلی با نشانه‌گذاری: ۱-نوار منو، ۲-نوارهای ابزار، ۳-پنل لایه‌ها، ۴-پنل مرورگر، ۵-پنجره نقشه، ۶-نوار وضعیت
شماره بخش توضیح
۱ نوار منو (Menu Bar) دسترسی به تمام قابلیت‌ها و تنظیمات
۲ نوارهای ابزار (Toolbars) دسترسی سریع به ابزارهای پرکاربرد
۳ پنل لایه‌ها (Layers Panel) مدیریت و کنترل لایه‌های پروژه
۴ پنل مرورگر (Browser Panel) دسترسی به فایل‌ها و منابع داده
۵ پنجره نقشه (Map Canvas) نمایش و تعامل با نقشه
۶ نوار وضعیت (Status Bar) نمایش مختصات، مقیاس و CRS

📋 نوار منو (Menu Bar)

نوار منو در بالای پنجره قرار دارد و شامل تمام دستورات و قابلیت‌های QGIS است. هر منو دسته‌ای از عملیات مرتبط را گروه‌بندی می‌کند.

منو کاربرد دستورات مهم
Project مدیریت پروژه New، Open، Save، Print Layout
Edit ویرایش Undo، Redo، Cut، Copy، Paste
View نمایش و ظاهر Panels، Toolbars، Zoom
Layer مدیریت لایه‌ها Add Layer، Create Layer، Properties
Settings تنظیمات Options، Project Properties
Plugins افزونه‌ها Manage Plugins، Python Console
Vector ابزارهای برداری Geoprocessing، Analysis
Raster ابزارهای رستری Calculator، Analysis، Conversion
Processing پردازش Toolbox، Model Designer
Help راهنما Documentation، About

🔧 نوارهای ابزار (Toolbars)

نوارهای ابزار دسترسی سریع به ابزارهای پرکاربرد را فراهم می‌کنند. می‌توانید آن‌ها را نمایش/مخفی، جابجا یا سفارشی کنید.

💡 نکته: نمایش/مخفی کردن نوارهای ابزار

برای نمایش یا مخفی کردن نوارهای ابزار، روی فضای خالی نوار ابزار راست‌کلیک کنید یا از منوی View → Toolbars استفاده کنید.

نوارهای ابزار اصلی:

نوار ابزار کاربرد ابزارهای مهم
Project مدیریت پروژه New، Open، Save
Map Navigation ناوبری در نقشه Pan، Zoom In/Out، Full Extent
Attributes اطلاعات عوارض Identify، Select، Open Table
Digitizing ترسیم و ویرایش Add Feature، Edit، Delete
Manage Layers مدیریت لایه‌ها Add Vector/Raster Layer
Label برچسب‌گذاری Label Options، Move Label
🔧
[اینجا یک تصویر از نوارهای ابزار اصلی QGIS قرار گیرد]
نمایش نوارهای ابزار Project، Map Navigation و Attributes با برچسب

📑 پنل‌ها (Panels)

پنل لایه‌ها (Layers Panel)

پنل لایه‌ها یکی از مهم‌ترین بخش‌های QGIS است. در این پنل تمام لایه‌های اضافه شده به پروژه نمایش داده می‌شوند.

📑
[اینجا یک تصویر از پنل لایه‌ها قرار گیرد]
پنل لایه‌ها با چند لایه نمونه، چک‌باکس و نماد هر لایه

قابلیت‌های پنل لایه‌ها:

  • چک‌باکس: نمایش/مخفی کردن لایه روی نقشه
  • ترتیب لایه‌ها: لایه بالاتر روی لایه‌های پایین‌تر نمایش داده می‌شود
  • راست‌کلیک: دسترسی به گزینه‌های لایه (Properties، Remove، Zoom to Layer)
  • دابل‌کلیک: باز کردن پنجره Properties لایه
  • کشیدن و رها کردن: تغییر ترتیب لایه‌ها
  • گروه‌بندی: سازماندهی لایه‌ها در پوشه‌ها
ℹ️ ترتیب لایه‌ها

ترتیب لایه‌ها بسیار مهم است! لایه‌های بالاتر روی لایه‌های پایین‌تر کشیده می‌شوند. معمولاً توصیه می‌شود:

  • بالا: لایه‌های نقطه‌ای و برچسب‌ها
  • وسط: لایه‌های خطی (جاده‌ها، رودخانه‌ها)
  • پایین: لایه‌های پلیگونی و نقشه پایه

پنل مرورگر (Browser Panel)

پنل مرورگر برای دسترسی سریع به فایل‌ها و منابع داده استفاده می‌شود.

📂
[اینجا یک تصویر از پنل مرورگر قرار گیرد]
ساختار درختی پوشه‌ها، اتصالات دیتابیس و سرویس‌های وب

بخش‌های پنل مرورگر:

  • Home: پوشه خانگی کاربر
  • Favorites: مسیرهای مورد علاقه
  • Project Home: پوشه پروژه فعلی
  • Drives: درایوهای سیستم
  • GeoPackage: فایل‌های GeoPackage
  • PostGIS: اتصالات دیتابیس
  • XYZ Tiles: سرویس‌های نقشه آنلاین
  • WMS/WMTS: سرویس‌های وب نقشه
💡 نکته: افزودن سریع لایه

برای افزودن سریع یک فایل به پروژه، کافی است آن را از پنل مرورگر یا File Explorer به پنجره نقشه یا پنل لایه‌ها بکشید و رها کنید (Drag & Drop).

🗺️ پنجره نقشه (Map Canvas)

پنجره نقشه بزرگ‌ترین بخش محیط کاربری است و محل نمایش لایه‌ها و تعامل با نقشه است.

ابزارهای ناوبری:

عملیات روش با موس میانبر کیبورد
جابجایی (Pan) کلیک و کشیدن با ابزار Pan نگه داشتن Space + کشیدن
بزرگ‌نمایی چرخ موس به جلو Ctrl + +
کوچک‌نمایی چرخ موس به عقب Ctrl + -
نمایش کل نقشه دکمه Zoom Full Ctrl + Shift + F
زوم به لایه راست‌کلیک → Zoom to Layer -
زوم به انتخاب دکمه Zoom to Selection Ctrl + J
زوم قبلی دکمه Zoom Last -
بازنشانی - F5
🧭
[اینجا یک تصویر از ابزارهای ناوبری در نوار ابزار قرار گیرد]
نوار ابزار Map Navigation با آیکون‌های Pan، Zoom و Full Extent

📊 نوار وضعیت (Status Bar)

نوار وضعیت در پایین پنجره قرار دارد و اطلاعات مفیدی درباره نقشه نمایش می‌دهد:

📊
[اینجا یک تصویر از نوار وضعیت QGIS قرار گیرد]
نوار وضعیت با نمایش مختصات، مقیاس، CRS و پیام‌ها
  • مختصات: موقعیت نشانگر موس روی نقشه
  • مقیاس: مقیاس فعلی نقشه (قابل تغییر با کلیک)
  • بزرگ‌نمایی: درصد بزرگ‌نمایی
  • چرخش: زاویه چرخش نقشه
  • EPSG/CRS: سیستم مختصات پروژه (کلیک برای تغییر)
  • پیام‌ها: اطلاعات و هشدارها
  • Sketching: فاصله و مساحت در حین ترسیم

⌨️ میانبرهای کیبورد

یادگیری میانبرهای کیبورد سرعت کار شما را به شدت افزایش می‌دهد. در زیر مهم‌ترین میانبرها آورده شده:

میانبرهای پروژه:

میانبر عملکرد
Ctrl + N پروژه جدید
Ctrl + O باز کردن پروژه
Ctrl + S ذخیره پروژه
Ctrl + Shift + S ذخیره به عنوان
Ctrl + P Print Layout جدید

میانبرهای ویرایش:

میانبر عملکرد
Ctrl + Z برگشت (Undo)
Ctrl + Shift + Z انجام مجدد (Redo)
Ctrl + C کپی
Ctrl + V چسباندن
Ctrl + X برش
Delete حذف عارضه انتخاب شده

میانبرهای نمایش:

میانبر عملکرد
F5 بازنشانی نقشه (Refresh)
F6 باز کردن جدول توصیفی
F7 باز کردن Style Panel
F11 حالت تمام صفحه
Ctrl + 1 نمایش/مخفی پنل لایه‌ها
Space فعال کردن موقت ابزار Pan
💡 نکته: سفارشی‌سازی میانبرها

می‌توانید میانبرهای کیبورد را سفارشی کنید. از منوی Settings → Keyboard Shortcuts استفاده کنید.

🎨 سفارشی‌سازی محیط

جابجایی و چیدمان پنل‌ها:

📝 سفارشی‌سازی چیدمان
۱
جابجایی پنل

روی نوار عنوان پنل کلیک کنید و آن را به موقعیت دلخواه بکشید. می‌توانید پنل را به کناره‌های پنجره یا به صورت شناور قرار دهید.

۲
تغییر اندازه

لبه پنل را بکشید تا اندازه آن تغییر کند.

۳
ترکیب پنل‌ها

یک پنل را روی پنل دیگر بکشید تا در یک محل با تب‌های جداگانه قرار گیرند.

ذخیره و بازیابی چیدمان:

می‌توانید چیدمان فعلی را ذخیره کنید تا بعداً استفاده کنید:

  • View → Decorations → ... برای افزودن عناصر تزئینی
  • Settings → Options → General برای تنظیمات کلی ظاهر
⚠️ هشدار: پنل‌های گم شده

اگر پنلی را به اشتباه بستید یا گم کردید، نگران نباشید! از منوی View → Panels می‌توانید هر پنلی را دوباره فعال کنید.

✍️
تمرین عملی جلسه ۲
📋 سناریو

شما قرار است روی یک پروژه بزرگ با لایه‌های متعدد کار کنید. برای افزایش بهره‌وری، باید محیط QGIS را متناسب با نیاز خود سفارشی کنید و با ابزارهای ناوبری کاملاً آشنا شوید.

وظایف:

  1. پروژه‌ای که در جلسه قبل ساختید را باز کنید
  2. تمام نوارهای ابزار موجود را بررسی کنید و نوارهای زیر را فعال کنید:
    • Project Toolbar
    • Map Navigation Toolbar
    • Attributes Toolbar
    • Manage Layers Toolbar
  3. پنل Processing Toolbox را از منوی View فعال کنید
  4. پنل‌ها را طوری مرتب کنید که:
    • پنل Layers در سمت راست باشد
    • پنل Browser در زیر پنل Layers باشد
    • پنل Processing در سمت چپ باشد
  5. با استفاده از میانبرهای کیبورد:
    • به ایران زوم کنید
    • مقیاس را از نوار وضعیت به 1:5000000 تغییر دهید
    • مختصات تهران را از نوار وضعیت بخوانید
  6. حداقل ۵ میانبر کیبورد را امتحان کنید و یادداشت کنید
  7. پروژه را ذخیره کنید

📋 خلاصه جلسه ۲

  • محیط QGIS از نوار منو، نوارهای ابزار، پنل‌ها و پنجره نقشه تشکیل شده
  • پنل Layers برای مدیریت و کنترل لایه‌ها استفاده می‌شود
  • پنل Browser برای دسترسی سریع به فایل‌ها و منابع داده است
  • نوار وضعیت اطلاعات مختصات، مقیاس و CRS را نمایش می‌دهد
  • کلید Space برای فعال کردن موقت ابزار Pan استفاده می‌شود
  • میانبرهای کیبورد سرعت کار را افزایش می‌دهند
  • محیط QGIS کاملاً قابل سفارشی‌سازی است
جلسه ۳ از ۱۰

📐 کار با داده‌های برداری (Vector)

⏱️ مدت: ۲.۵ ساعت 📊 سطح: مبتدی 📋 پیش‌نیاز: جلسه ۲
🎯 اهداف آموزشی این جلسه
  • درک مفهوم داده‌های برداری و تفاوت آن با رستر
  • آشنایی با انواع هندسه (نقطه، خط، پلیگون)
  • شناخت فرمت‌های رایج داده برداری
  • بارگذاری و مشاهده لایه‌های برداری
  • کار با جدول توصیفی (Attribute Table)
  • انتخاب و فیلتر عوارض

📖 مقدمه

داده‌های برداری یکی از دو نوع اصلی داده‌های مکانی در GIS هستند. در این جلسه یاد می‌گیریم که داده برداری چیست، چه انواعی دارد و چگونه می‌توانیم با آن در QGIS کار کنیم.

📐 داده برداری چیست؟

داده برداری (Vector Data) نوعی از داده مکانی است که عوارض جغرافیایی را با استفاده از نقاط، خطوط و پلیگون‌ها نمایش می‌دهد. هر عارضه دارای دهر عارضه دارای دو جزء اصلی است:

  • هندسه (Geometry): موقعیت و شکل عارضه روی نقشه
  • توصیفات (Attributes): اطلاعات متنی و عددی مرتبط با عارضه
📊
[اینجا یک نمودار از ساختار داده برداری قرار گیرد]
نمایش رابطه بین هندسه (شکل روی نقشه) و جدول توصیفی (اطلاعات)
ℹ️ مثال کاربردی

یک لایه برداری از شهرها را تصور کنید:

  • هندسه: نقطه‌ای که موقعیت هر شهر را نشان می‌دهد
  • توصیفات: نام شهر، جمعیت، استان، کد پستی و...

🔷 انواع هندسه

در داده‌های برداری سه نوع هندسه اصلی وجود دارد:

نوع نماد توضیح مثال‌های کاربردی
نقطه (Point) ⚫ یک موقعیت مشخص بدون مساحت و طول شهرها، ایستگاه‌ها، درختان، چاه‌ها، دکل‌ها
خط (Line/Polyline) ➖ مجموعه‌ای از نقاط متصل که طول دارد جاده‌ها، رودخانه‌ها، خطوط برق، مسیرها
پلیگون (Polygon) ⬛ ناحیه بسته که مساحت دارد ساختمان‌ها، پارک‌ها، دریاچه‌ها، کشورها
🔷
[اینجا یک تصویر از سه نوع هندسه روی نقشه قرار گیرد]
نمایش همزمان نقاط (شهرها)، خطوط (جاده‌ها) و پلیگون‌ها (استان‌ها) روی یک نقشه

انواع چندگانه (Multi):

علاوه بر انواع ساده، انواع چندگانه نیز وجود دارند که چندین شکل را به عنوان یک عارضه واحد نگه می‌دارند:

  • MultiPoint: مجموعه‌ای از نقاط (مثلاً چند ورودی یک ساختمان)
  • MultiLine: مجموعه‌ای از خطوط (مثلاً یک رودخانه با شاخه‌ها)
  • MultiPolygon: مجموعه‌ای از پلیگون‌ها (مثلاً جزایر یک کشور)
💡 نکته: انتخاب نوع هندسه

انتخاب نوع هندسه به مقیاس نقشه و هدف کار بستگی دارد. مثلاً:

  • در مقیاس کشوری، شهرها به صورت نقطه نمایش داده می‌شوند
  • در مقیاس شهری، همان شهرها به صورت پلیگون (محدوده شهر) نمایش داده می‌شوند

📁 فرمت‌های داده برداری

داده‌های برداری در فرمت‌های مختلفی ذخیره می‌شوند. هر فرمت مزایا و معایب خاص خود را دارد:

فرمت پسوند توضیح مزایا معایب
Shapefile .shp فرمت قدیمی ESRI سازگاری بالا، پشتیبانی همه نرم‌افزارها محدودیت نام فیلد، چند فایلی
GeoPackage .gpkg فرمت مدرن OGC یک فایل، بدون محدودیت، سریع نسبتاً جدید
GeoJSON .geojson فرمت متنی JSON خوانا، مناسب وب حجم بالا، کند
KML/KMZ .kml/.kmz فرمت Google Earth نمایش سه‌بعدی محدودیت در توصیفات
GML .gml فرمت XML استاندارد OGC استاندارد، قابل تبادل پیچیده، حجیم
SpatiaLite .sqlite دیتابیس SQLite مکانی قابلیت Query، سریع پیچیدگی

🔍 جزئیات Shapefile:

Shapefile در واقع مجموعه‌ای از چند فایل است که باید همیشه کنار هم باشند:

پسوند محتوا ضروری؟
.shp هندسه عوارض ✅ بله
.dbf جدول توصیفی ✅ بله
.shx ایندکس هندسه ✅ بله
.prj سیستم مختصات ⚠️ توصیه می‌شود
.cpg کدگذاری کاراکتر اختیاری
.qix/.sbn ایندکس مکانی اختیاری
⚠️ هشدار: محدودیت‌های Shapefile
  • نام فیلدها: حداکثر ۱۰ کاراکتر
  • حجم فایل: حداکثر ۲ گیگابایت
  • چند فایلی: همیشه باید فایل‌ها کنار هم باشند
  • NULL: پشتیبانی ضعیف از مقادیر خالی
  • تاریخ/زمان: پشتیبانی محدود

توصیه: برای پروژه‌های جدید از GeoPackage استفاده کنید!

💡 چرا GeoPackage؟

GeoPackage یک فرمت مدرن و استاندارد OGC است که:

  • تمام داده‌ها در یک فایل ذخیره می‌شوند
  • محدودیت نام فیلد ندارد
  • می‌تواند چندین لایه را نگه دارد
  • از رستر و بردار همزمان پشتیبانی می‌کند
  • سریع‌تر از Shapefile است

📥 بارگذاری لایه برداری

چندین روش برای بارگذاری لایه‌های برداری در QGIS وجود دارد:

روش ۱: از منوی Layer

📝 مراحل بارگذاری از منو
۱
باز کردن پنجره

از منو انتخاب کنید: Layer → Add Layer → Add Vector Layer یا کلید Ctrl + Shift + V

۲
انتخاب منبع

در پنجره Data Source Manager، مطمئن شوید که Source type روی File تنظیم شده.

۳
انتخاب فایل

روی دکمه ... کلیک کنید و فایل مورد نظر را انتخاب کنید.

۴
افزودن لایه

روی Add کلیک کنید. لایه به پنل Layers اضافه می‌شود.

📥
[اینجا یک تصویر از پنجره Data Source Manager قرار گیرد]
پنجره Data Source Manager با تب Vector فعال و گزینه‌های بارگذاری

روش ۲: کشیدن و رها کردن (Drag & Drop)

ساده‌ترین روش: فایل را از File Explorer یا پنل Browser مستقیماً به پنجره نقشه یا پنل Layers بکشید.

روش ۳: از پنل Browser

📝 بارگذاری از Browser
۱
در پنل Browser به مسیر فایل بروید
۲
روی فایل دابل‌کلیک کنید یا آن را به نقشه بکشید

روش ۴: دکمه سریع در نوار ابزار

در نوار ابزار Manage Layers، روی آیکون Add Vector Layer کلیک کنید.

📊 جدول توصیفی (Attribute Table)

هر لایه برداری دارای یک جدول توصیفی است که اطلاعات غیرمکانی عوارض را ذخیره می‌کند. هر سطر نشان‌دهنده یک عارضه و هر ستون یک ویژگی (فیلد) است.

باز کردن جدول توصیفی:

  • راست‌کلیک روی لایه → Open Attribute Table
  • یا انتخاب لایه و فشردن کلید F6
  • یا از نوار ابزار Attributes، دکمه Open Attribute Table
📊
[اینجا یک تصویر از جدول توصیفی یک لایه قرار گیرد]
جدول توصیفی با ستون‌های مختلف، نوار ابزار و دکمه‌های کنترل

اجزای جدول توصیفی:

بخش توضیح
نوار ابزار دکمه‌های ویرایش، انتخاب، فیلتر و...
شماره سطر کلیک برای انتخاب عارضه
نام ستون‌ها کلیک برای مرتب‌سازی
سلول‌ها مقادیر هر فیلد برای هر عارضه
نوار وضعیت تعداد کل و انتخاب شده

عملیات در جدول توصیفی:

عملیات روش توضیح
مرتب‌سازی کلیک روی نام ستون صعودی/نزولی
انتخاب سطر کلیک روی شماره سطر عارضه روی نقشه هایلایت می‌شود
انتخاب چند سطر Ctrl + کلیک افزودن به انتخاب
انتخاب محدوده Shift + کلیک انتخاب از ... تا ...
زوم به عارضه دکمه Zoom to Feature نقشه به عارضه انتخابی زوم می‌کند
Pan به عارضه دکمه Pan to Feature نقشه به عارضه جابجا می‌شود

🔍 انتخاب عوارض

انتخاب عوارض یکی از مهم‌ترین کارها در GIS است. عوارض انتخاب شده با رنگ زرد روی نقشه نمایش داده می‌شوند.

روش‌های انتخاب:

۱. انتخاب از روی نقشه:

📝 انتخاب با ابزار Select
۱
لایه مورد نظر را در پنل Layers انتخاب کنید
۲
ابزار Select Features را از نوار ابزار انتخاب کنید
۳
روی عارضه مورد نظر کلیک کنید یا یک مستطیل بکشید

۲. انتخاب با Expression:

این روش قدرتمندترین روش انتخاب است و امکان فیلتر کردن بر اساس شرایط مختلف را فراهم می‌کند.

📝 انتخاب با عبارت
۱
جدول توصیفی را باز کنید (F6)
۲
روی دکمه Select by Expression (آیکون ε) کلیک کنید
۳
عبارت فیلتر را بنویسید، مثلاً: 
"population" > 1000000
۴
روی Select Features کلیک کنید
🔍
[اینجا یک تصویر از پنجره Select by Expression قرار گیرد]
پنجره Expression Builder با یک عبارت نمونه و لیست فیلدها

نمونه عبارات انتخاب:

هدف عبارت
جمعیت بیش از یک میلیون "population" > 1000000
نام شامل "تهران" "name" LIKE '%تهران%'
استان تهران یا اصفهان "province" IN ('تهران', 'اصفهان')
مساحت بین ۱۰۰ تا ۵۰۰ "area" BETWEEN 100 AND 500
فیلد خالی نباشد "name" IS NOT NULL

مدیریت انتخاب:

  • لغو انتخاب: Ctrl + Shift + A یا از منوی Edit
  • معکوس کردن: Edit → Invert Selection
  • انتخاب همه: Ctrl + A در جدول توصیفی

ℹ️ ابزار Identify

ابزار Identify برای مشاهده سریع اطلاعات یک عارضه بدون باز کردن جدول توصیفی استفاده می‌شود.

📝 استفاده از Identify
۱
ابزار Identify Features را از نوار ابزار انتخاب کنید (آیکون i) یا Ctrl + Shift + I
۲
روی یک عارضه در نقشه کلیک کنید
۳
اطلاعات عارضه در پنل Identify Results نمایش داده می‌شود
ℹ️
[اینجا یک تصویر از پنل Identify Results قرار گیرد]
پنل نتایج Identify با نمایش اطلاعات یک عارضه انتخاب شده

📤 خروجی گرفتن از لایه

می‌توانید لایه را به فرمت‌های مختلف ذخیره یا صادر کنید:

📝 مراحل Export
۱
راست‌کلیک روی لایه → Export → Save Features As
۲
Format: فرمت خروجی را انتخاب کنید (GeoPackage، Shapefile، GeoJSON و...)
۳
File name: نام و مسیر فایل را تعیین کنید
۴
CRS: در صورت نیاز، سیستم مختصات خروجی را تغییر دهید
۵
گزینه‌ها: می‌توانید فقط عوارض انتخاب شده را Export کنید
۶
روی OK کلیک کنید
💡 نکته: Export فقط انتخاب شده‌ها

در پنجره Export، گزینه "Save only selected features" را فعال کنید تا فقط عوارض انتخاب شده ذخیره شوند. این قابلیت برای استخراج بخشی از داده‌ها بسیار مفید است.

✍️
تمرین عملی جلسه ۳
📋 سناریو

شما به عنوان تحلیلگر GIS در یک شرکت مشاوره محیط زیست کار می‌کنید. مدیر پروژه از شما خواسته تا داده‌های کشورهای جهان را بارگذاری کنید، کشورهای با جمعیت بالا را شناسایی کنید و لیست کشورهای آسیایی را در یک فایل جداگانه ذخیره کنید.

وظایف:

  1. داده‌های نمونه Natural Earth را دانلود کنید:
    naturalearthdata.com/downloads/110m-cultural-vectors/
    فایل "Admin 0 – Countries" را دانلود کنید
  2. فایل را در QGIS بارگذاری کنید
  3. جدول توصیفی را باز کنید و ساختار داده‌ها را بررسی کنید
  4. ایران را در جدول پیدا کنید و به آن زوم کنید
  5. جمعیت و مساحت ایران را یادداشت کنید
  6. با استفاده از Select by Expression، کشورهایی با جمعیت بیش از ۱۰۰ میلیون نفر را انتخاب کنید
    راهنما: فیلد جمعیت معمولاً POP_EST نام دارد
  7. تعداد کشورهای انتخاب شده را یادداشت کنید
  8. کشورهای آسیایی را انتخاب کنید
    راهنما: فیلد قاره معمولاً CONTINENT نام دارد
  9. کشورهای آسیایی انتخاب شده را به یک فایل GeoPackage جدید Export کنید
  10. پروژه را ذخیره کنید
📝 سوالات بررسی
  • چند کشور جمعیت بیش از ۱۰۰ میلیون دارند؟
  • چند کشور در آسیا وجود دارد؟
  • پرجمعیت‌ترین کشور آسیا کدام است؟

📋 خلاصه جلسه ۳

  • داده برداری از هندسه (نقطه، خط، پلیگون) و توصیفات تشکیل شده
  • Shapefile فرمت قدیمی و GeoPackage فرمت مدرن و توصیه شده است
  • جدول توصیفی اطلاعات غیرمکانی عوارض را نگه می‌دارد
  • با Expression می‌توان عوارض را بر اساس شرایط مختلف انتخاب کرد
  • ابزار Identify برای مشاهده سریع اطلاعات یک عارضه است
  • می‌توان لایه‌ها را به فرمت‌های مختلف Export کرد
جلسه ۴ از ۱۰

🖼️ کار با داده‌های رستری (Raster)

⏱️ مدت: ۲ ساعت 📊 سطح: مبتدی 📋 پیش‌نیاز: جلسه ۳
🎯 اهداف آموزشی این جلسه
  • درک مفهوم داده رستری و تفاوت آن با بردار
  • آشنایی با انواع داده رستری (DEM، تصاویر ماهواره‌ای و...)
  • شناخت فرمت‌های رایج رستری
  • بارگذاری و نمایش لایه‌های رستری
  • تنظیمات نمایش و استایل رستر
  • درک مفهوم رزولوشن

📖 مقدمه

داده‌های رستری دومین نوع اصلی داده‌های مکانی در GIS هستند. در این جلسه یاد می‌گیریم که داده رستری چیست، چه تفاوتی با بردار دارد و چگونه می‌توانیم با آن در QGIS کار کنیم.

🖼️ داده رستری چیست؟

داده رستری (Raster Data) نوعی از داده مکانی است که سطح زمین را به صورت یک شبکه منظم از سلول‌ها (پیکسل‌ها) نمایش می‌دهد. هر سلول یک مقدار عددی دارد که می‌تواند نشان‌دهنده ارتفاع، دما، رنگ یا هر ویژگی دیگری باشد.

🖼️
[اینجا یک نمودار از ساختار داده رستری قرار گیرد]
نمایش شبکه سلولی با مقادیر عددی در هر پیکسل و رابطه با دنیای واقعی
ℹ️ مثال ساده

یک عکس دیجیتال را تصور کنید. این عکس از میلیون‌ها پیکسل کوچک تشکیل شده که هر کدام یک رنگ دارند. داده رستری جغرافیایی هم دقیقاً همین‌طور است، با این تفاوت که هر پیکسل علاوه بر مقدار، یک موقعیت جغرافیایی هم دارد.

🆚 تفاوت رستر و بردار

ویژگی رستر بردار
ساختار شبکه سلولی (پیکسل) نقطه، خط، پلیگون
نمایش پیوسته (Continuous) گسسته (Discrete)
دقت وابسته به اندازه پیکسل دقت بالا و مقیاس‌پذیر
حجم فایل معمولاً بزرگ معمولاً کوچک
کاربرد اصلی تصاویر، DEM، پوشش زمین مرزها، جاده‌ها، نقاط
تحلیل تحلیل‌های پیوسته و سطحی تحلیل‌های شبکه و توپولوژی
ویرایش پیچیده‌تر آسان‌تر
🆚
[اینجا یک تصویر مقایسه‌ای رستر و بردار قرار گیرد]
نمایش یک عارضه (مثلاً یک دریاچه) در هر دو فرمت رستر و بردار

📊 انواع داده رستری

نوع توضیح مثال کاربرد
تصاویر ماهواره‌ای تصاویر گرفته شده از فضا Landsat، Sentinel، MODIS پایش تغییرات، طبقه‌بندی
عکس‌های هوایی تصاویر گرفته شده از هواپیما/پهپاد ارتوفتو، عکس‌های پهپاد نقشه‌برداری، بازرسی
DEM مدل ارتفاعی رقومی SRTM، ASTER، ALOS تحلیل توپوگرافی، شیب
DSM مدل سطح رقومی (شامل ساختمان‌ها) LiDAR DSM مدل‌سازی شهری
نقشه‌های اسکن شده نقشه‌های کاغذی دیجیتال شده نقشه توپوگرافی مرجع، دیجیتایز
داده‌های طبقه‌بندی شده پوشش/کاربری زمین CORINE، GlobeLand30 برنامه‌ریزی، آمار
داده‌های اقلیمی دما، بارش، رطوبت WorldClim، CHIRPS مدل‌سازی اقلیم

🗻 DEM (مدل ارتفاعی رقومی)

DEM (Digital Elevation Model) یکی از پرکاربردترین انواع داده رستری است که ارتفاع هر نقطه از سطح زمین را نشان می‌دهد.

🗻
[اینجا یک تصویر از DEM با رنگ‌بندی ارتفاعی قرار گیرد]
مدل ارتفاعی با رنگ‌های طیفی - مناطق کم‌ارتفاع سبز و مرتفع قهوه‌ای/سفید
💡 منابع دانلود DEM رایگان
  • SRTM (30m): earthexplorer.usgs.gov
  • ASTER GDEM (30m): earthdata.nasa.gov
  • ALOS PALSAR (12.5m): search.asf.alaska.edu
  • Copernicus DEM (30m/90m): copernicus.eu

📁 فرمت‌های داده رستری

فرمت پسوند توضیح مزایا
GeoTIFF .tif, .tiff رایج‌ترین فرمت رستری شامل اطلاعات مکانی، فشرده‌سازی
JPEG .jpg, .jpeg فرمت فشرده تصویر حجم کم، مناسب عکس
PNG .png فرمت با شفافیت شفافیت، بدون افت کیفیت
IMG .img فرمت ERDAS Imagine قابلیت‌های پیشرفته
ASCII Grid .asc فرمت متنی خوانا، ساده
NetCDF .nc داده‌های چندبعدی سری زمانی، اقلیم
HDF .hdf, .h5 فرمت علمی NASA داده‌های ماهواره‌ای
COG .tif Cloud Optimized GeoTIFF بهینه برای Cloud
💡 توصیه: GeoTIFF

GeoTIFF بهترین فرمت برای ذخیره داده‌های رستری جغرافیایی است چون اطلاعات مکانی (سیستم مختصات، رزولوشن، محدوده) را در خود فایل نگه می‌دارد و نیازی به فایل‌های جانبی ندارد.

📥 بارگذاری لایه رستری

روش ۱: از منوی Layer

📝 مراحل بارگذاری رستر
۱
باز کردن پنجره

از منو انتخاب کنید: Layer → Add Layer → Add Raster Layer یا کلید Ctrl + Shift + R

۲
انتخاب فایل

روی دکمه ... کلیک کنید و فایل رستر را انتخاب کنید.

۳
افزودن لایه

روی Add کلیک کنید.

📥
[اینجا یک تصویر از پنجره Add Raster Layer قرار گیرد]
پنجره Data Source Manager با تب Raster فعال

روش ۲: Drag & Drop

فایل رستر را از File Explorer یا پنل Browser به پنجره نقشه بکشید.

🎨 تنظیمات نمایش رستر (Symbology)

برای تغییر نحوه نمایش رستر، روی لایه دابل‌کلیک کنید یا راست‌کلیک → Properties → تب Symbology

انواع Render Type:

نوع کاربرد مثال
Singleband gray تک باند - خاکستری DEM، تصاویر سیاه و سفید
Singleband pseudocolor تک باند - رنگی DEM با رنگ، نقشه دما
Multiband color چند باند - رنگی (RGB) عکس‌های هوایی، تصاویر ماهواره
Paletted/Unique values مقادیر منحصر به فرد کاربری اراضی، طبقه‌بندی
Hillshade سایه‌روشن توپوگرافی نمایش سه‌بعدی ارتفاع
Contours خطوط تراز نمایش ارتفاع با خطوط
🎨
[اینجا یک تصویر از پنجره Symbology رستر قرار گیرد]
پنجره Layer Properties با تب Symbology و گزینه‌های مختلف Render Type

تنظیم Singleband pseudocolor (برای DEM):

📝 رنگ‌بندی DEM
۱
انتخاب نوع

Render type: را روی Singleband pseudocolor تنظیم کنید.

۲
انتخاب Color ramp

یک طیف رنگی مناسب انتخاب کنید. برای DEM، طیف‌های Spectral، RdYlGn یا Elevation مناسب هستند.

۳
انتخاب Mode

حالت طبقه‌بندی را انتخاب کنید:

  • Continuous: رنگ‌بندی پیوسته و نرم
  • Equal Interval: فواصل مساوی
  • Quantile: تعداد مساوی در هر کلاس
۴
طبقه‌بندی

روی دکمه Classify کلیک کنید تا کلاس‌ها ایجاد شوند.

۵
اعمال تغییرات

روی Apply و سپس OK کلیک کنید.

🗻
[اینجا یک تصویر از DEM با رنگ‌بندی pseudocolor قرار گیرد]
مدل ارتفاعی با رنگ‌های طیفی - مناطق پایین آبی/سبز و مناطق مرتفع نارنجی/قرمز

تنظیم Multiband color (برای تصاویر ماهواره‌ای):

برای تصاویر ماهواره‌ای چند باندی، باید مشخص کنید کدام باند به کدام کانال رنگی اختصاص یابد:

ترکیب Red Band Green Band Blue Band کاربرد
True Color (RGB) Red Green Blue نمایش طبیعی
False Color (CIR) NIR Red Green پوشش گیاهی
SWIR Composite SWIR NIR Red تشخیص آتش، معادن
💡 نکته: باندهای Landsat 8

برای تصاویر Landsat 8:

  • True Color: Band 4 (Red), Band 3 (Green), Band 2 (Blue)
  • False Color: Band 5 (NIR), Band 4 (Red), Band 3 (Green)

📐 رزولوشن (Resolution)

رزولوشن یا قدرت تفکیک اندازه هر پیکسل روی زمین را نشان می‌دهد. مثلاً رزولوشن ۳۰ متر یعنی هر پیکسل معادل مربعی ۳۰×۳۰ متر روی زمین است.

📐
[اینجا یک تصویر مقایسه رزولوشن‌های مختلف قرار گیرد]
یک منطقه در رزولوشن‌های 100m، 30m، 10m و 1m - نمایش تفاوت جزئیات

مقایسه رزولوشن‌ها:

دسته رزولوشن کاربرد مثال ماهواره/سنسور
خیلی پایین > 1000m مطالعات جهانی، اقلیم MODIS (1km)
پایین 100-1000m مطالعات قاره‌ای/کشوری MODIS (250m)
متوسط 10-100m مطالعات منطقه‌ای Landsat (30m), Sentinel-2 (10m)
بالا 1-10m مطالعات شهری/محلی SPOT (2.5m), PlanetScope (3m)
خیلی بالا < 1m جزئیات دقیق، ساختمان‌ها WorldView (0.3m), پهپاد
⚠️ هشدار: رابطه رزولوشن و حجم

رزولوشن بالاتر = جزئیات بیشتر اما حجم فایل بسیار بیشتر!

مثلاً یک منطقه ۱۰۰×۱۰۰ کیلومتر:

  • در رزولوشن ۳۰m: حدود ۱۱ میلیون پیکسل
  • در رزولوشن ۱m: حدود ۱۰ میلیارد پیکسل!

📊 مشاهده اطلاعات رستر

برای مشاهده اطلاعات یک لایه رستر:

  • راست‌کلیک روی لایه → Properties → تب Information

اطلاعات مهم رستر:

ویژگی توضیح مثال
Dimensions تعداد سطرها و ستون‌ها 3601 × 3601 pixels
Pixel Size اندازه هر پیکسل (رزولوشن) 30m × 30m
Bands تعداد باندها 1 (DEM) یا 4 (RGBA)
Data Type نوع داده Int16، Float32، Byte
No Data Value مقدار نشان‌دهنده عدم داده -9999، 0، 255
Extent محدوده جغرافیایی xmin, ymin, xmax, ymax
CRS سیستم مختصات EPSG:4326، EPSG:32639
📊
[اینجا یک تصویر از تب Information در Properties قرار گیرد]
نمایش اطلاعات کامل یک لایه رستر شامل ابعاد، رزولوشن و CRS

🔍 مشاهده مقدار پیکسل

با ابزار Identify می‌توانید مقدار پیکسل‌ها را ببینید:

📝 خواندن مقدار پیکسل
۱
ابزار Identify Features را فعال کنید (آیکون i)
۲
روی یک نقطه از رستر کلیک کنید
۳
مقدار پیکسل در پنل Identify Results نمایش داده می‌شود
💡 نکته: Value Tool Plugin

برای مشاهده مقادیر پیکسل در حین حرکت موس (بدون کلیک)، افزونه Value Tool را نصب کنید:

  1. Plugins → Manage and Install Plugins
  2. جستجوی "Value Tool"
  3. نصب و فعال‌سازی
  4. پنل Value Tool را از منوی View فعال کنید

🏔️ ایجاد Hillshade (سایه‌روشن)

Hillshade یک تکنیک نمایشی است که با شبیه‌سازی نور خورشید روی DEM، جلوه سه‌بعدی ایجاد می‌کند.

📝 ایجاد Hillshade
۱
از منو انتخاب کنید: Raster → Analysis → Hillshade
۲
Input layer: لایه DEM را انتخاب کنید
۳
Z factor: برای اغراق در ارتفاع (معمولاً ۱)
۴
Azimuth: جهت نور (پیش‌فرض ۳۱۵ = شمال‌غربی)
۵
Altitude: ارتفاع نور (پیش‌فرض ۴۵ درجه)
۶
مسیر خروجی را تعیین کنید و Run کنید
🏔️
[اینجا یک تصویر از Hillshade قرار گیرد]
نمایش سایه‌روشن توپوگرافی با جلوه سه‌بعدی کوه‌ها و دره‌ها
💡 نکته: ترکیب DEM و Hillshade

برای نمایش زیباتر، Hillshade را زیر DEM رنگی قرار دهید و شفافیت (Transparency) لایه DEM را روی ۵۰-۷۰٪ تنظیم کنید. این ترکیب هم رنگ ارتفاع و هم جلوه سه‌بعدی را نشان می‌دهد.

🌐 منابع داده رستری رایگان

منبع نوع داده آدرس
USGS Earth Explorer Landsat، SRTM، عکس هوایی earthexplorer.usgs.gov
Copernicus Open Access Hub Sentinel-1، Sentinel-2 scihub.copernicus.eu
NASA Earthdata MODIS، ASTER، داده‌های اقلیمی earthdata.nasa.gov
OpenTopography DEM با رزولوشن بالا، LiDAR opentopography.org
WorldClim داده‌های اقلیمی worldclim.org
Natural Earth رستر پایه، سایه‌روشن naturalearthdata.com
✍️
تمرین عملی جلسه ۴
📋 سناریو

شما به عنوان کارشناس GIS در یک پروژه مطالعات توپوگرافی مشغول هستید. مدیر پروژه از شما خواسته یک نقشه توپوگرافی زیبا از منطقه مورد مطالعه تهیه کنید که هم ارتفاع و هم جلوه سه‌بعدی را نشان دهد.

وظایف:

  1. یک DEM از منطقه دلخواه (ترجیحاً کوهستانی) دانلود کنید
    پیشنهاد: از SRTM 30m استفاده کنید - earthexplorer.usgs.gov
  2. DEM را در QGIS بارگذاری کنید
  3. اطلاعات رستر را بررسی کنید و یادداشت کنید:
    • رزولوشن (Pixel Size)
    • تعداد سطر و ستون
    • حداقل و حداکثر ارتفاع
    • سیستم مختصات
  4. نمایش DEM را به Singleband pseudocolor تغییر دهید:
    • Color ramp مناسب انتخاب کنید
    • Mode را روی Continuous قرار دهید
  5. با ابزار Identify، ارتفاع چند نقطه را بخوانید
  6. یک Hillshade از DEM ایجاد کنید:
    • Azimuth: 315
    • Altitude: 45
  7. Hillshade را زیر DEM قرار دهید و شفافیت DEM را روی ۶۰٪ تنظیم کنید
    (در Properties → Transparency)
  8. نتیجه نهایی را به عنوان تصویر Export کنید:
    Project → Import/Export → Export Map to Image
  9. پروژه را ذخیره کنید
📝 سوالات بررسی
  • رزولوشن DEM شما چند متر است؟
  • بالاترین نقطه منطقه چند متر ارتفاع دارد؟
  • تفاوت نمایش با و بدون Hillshade چیست؟

📋 خلاصه جلسه ۴

  • داده رستری شبکه‌ای از پیکسل‌ها است که هر کدام یک مقدار دارند
  • رزولوشن اندازه هر پیکسل روی زمین را نشان می‌دهد
  • GeoTIFF بهترین فرمت برای ذخیره داده رستری جغرافیایی است
  • DEM مدل ارتفاعی رقومی است و برای تحلیل توپوگرافی استفاده می‌شود
  • با Symbology می‌توان نحوه نمایش رستر را تغییر داد
  • Hillshade جلوه سه‌بعدی به نقشه‌های توپوگرافی می‌دهد
  • منابع رایگان متعددی برای دانلود داده رستری وجود دارد
جلسه ۵ از ۱۰

🌐 سیستم‌های مختصات (CRS)

⏱️ مدت: ۲.۵ ساعت 📊 سطح: متوسط 📋 پیش‌نیاز: جلسه ۴
🎯 اهداف آموزشی این جلسه
  • درک مفهوم سیستم مختصات و اهمیت آن
  • تفاوت سیستم‌های جغرافیایی و تصویری
  • آشنایی با کدهای EPSG رایج
  • تنظیم CRS پروژه و لایه‌ها
  • تبدیل سیستم مختصات (Reprojection)
  • آشنایی با سیستم‌های مختصات ایران

📖 مقدمه

سیستم مختصات یکی از مهم‌ترین مفاهیم در GIS است. بدون درک صحیح سیستم‌های مختصات، ممکن است داده‌ها در مکان اشتباه نمایش داده شوند یا محاسبات فاصله و مساحت نادرست باشند. در این جلسه با این مفهوم حیاتی آشنا می‌شویم.

🌐 سیستم مختصات چیست؟

سیستم مرجع مختصات (Coordinate Reference System - CRS) روشی است برای تعیین موقعیت نقاط روی سطح زمین با استفاده از اعداد. این سیستم مشخص می‌کند که مختصات (X, Y) یا (طول، عرض جغرافیایی) چگونه به موقعیت واقعی روی زمین مرتبط می‌شوند.

🌐
[اینجا یک تصویر از مفهوم سیستم مختصات قرار گیرد]
نمایش کره زمین با خطوط طول و عرض جغرافیایی و نحوه تعیین موقعیت یک نقطه
ℹ️ چرا CRS مهم است؟
  • نمایش صحیح: بدون CRS درست، لایه‌ها روی هم قرار نمی‌گیرند
  • محاسبات دقیق: فاصله و مساحت به CRS بستگی دارد
  • تبادل داده: برای اشتراک‌گذاری داده، CRS باید مشخص باشد
  • تحلیل مکانی: بسیاری از ابزارها به CRS یکسان نیاز دارند

📊 انواع سیستم‌های مختصات

دو نوع اصلی سیستم مختصات وجود دارد:

۱. سیستم مختصات جغرافیایی (Geographic CRS)

در این سیستم، موقعیت با طول و عرض جغرافیایی (Longitude, Latitude) بر حسب درجه بیان می‌شود.

  • عرض جغرافیایی (Latitude): فاصله از خط استوا (۰° تا ±۹۰°)
  • طول جغرافیایی (Longitude): فاصله از نصف‌النهار مبدأ (۰° تا ±۱۸۰°)
💡 مثال: مختصات تهران

عرض: ۳۵.۶۸۹۲° شمالی
طول: ۵۱.۳۸۹۰° شرقی

در QGIS: 51.389, 35.6892 (X, Y)

🌍
[اینجا یک تصویر از سیستم مختصات جغرافیایی قرار گیرد]
کره زمین با خطوط طول و عرض و نمایش موقعیت یک نقطه با درجه

۲. سیستم مختصات تصویری (Projected CRS)

در این سیستم، سطح منحنی زمین به یک صفحه مسطح تصویر (Project) می‌شود. مختصات بر حسب متر (یا فوت) بیان می‌شود.

🗺️
[اینجا یک تصویر از انواع تصویر نقشه قرار گیرد]
نمایش سه نوع تصویر: استوانه‌ای، مخروطی و صفحه‌ای (Azimuthal)

انواع تصویر:

نوع تصویر ویژگی حفظ شده کاربرد مثال
Conformal شکل و زاویه ناوبری، نقشه‌های توپوگرافی UTM، Mercator
Equal-Area مساحت نقشه‌های موضوعی، آمار Albers، Lambert Azimuthal
Equidistant فاصله از یک نقطه نقشه‌های فاصله Azimuthal Equidistant
Compromise تعادل بین ویژگی‌ها نقشه‌های جهانی Robinson، Winkel Tripel
⚠️ هشدار: اعوجاج در تصویر

هیچ تصویری کامل نیست! هر تصویر نقشه، برخی ویژگی‌ها را حفظ می‌کند و برخی را تحریف می‌کند. مثلاً در Mercator، گرینلند تقریباً هم‌اندازه آفریقا به نظر می‌رسد، در حالی که آفریقا ۱۴ برابر بزرگ‌تر است!

مقایسه سیستم جغرافیایی و تصویری:

ویژگی جغرافیایی (Geographic) تصویری (Projected)
واحد درجه (°) متر (m)
محدوده کل جهان منطقه خاص
محاسبه فاصله پیچیده (روی کره) ساده (فیثاغورس)
محاسبه مساحت نادقیق دقیق (در سیستم مناسب)
نمایش کره‌ای مسطح

🔢 کدهای EPSG

EPSG (European Petroleum Survey Group) یک سیستم کدگذاری استاندارد برای شناسایی سیستم‌های مختصات است. هر CRS یک کد عددی منحصر به فرد دارد.

کدهای EPSG رایج:

کد EPSG نام نوع کاربرد
4326 WGS 84 جغرافیایی GPS، داده‌های جهانی
3857 Web Mercator تصویری Google Maps، OpenStreetMap
32638 UTM Zone 38N تصویری غرب ایران
32639 UTM Zone 39N تصویری مرکز ایران (تهران)
32640 UTM Zone 40N تصویری شرق ایران
32641 UTM Zone 41N تصویری شرق ایران (سیستان)
💡 نکته: UTM برای ایران

ایران در ۴ زون UTM قرار دارد (۳۸ تا ۴۱). برای انتخاب زون مناسب:

  • Zone 38N (EPSG:32638): غرب کشور (کردستان، کرمانشاه)
  • Zone 39N (EPSG:32639): مرکز کشور (تهران، اصفهان)
  • Zone 40N (EPSG:32640): شرق مرکز (مشهد، کرمان)
  • Zone 41N (EPSG:32641): شرق کشور (سیستان)
🗺️
[اینجا یک نقشه زون‌های UTM ایران قرار گیرد]
نقشه ایران با نمایش مرزهای زون‌های UTM 38 تا 41

⚙️ تنظیم CRS در QGIS

CRS پروژه:

CRS پروژه مشخص می‌کند که نقشه در چه سیستم مختصاتی نمایش داده شود. این CRS در نوار وضعیت (پایین-راست) نمایش داده می‌شود.

📝 تغییر CRS پروژه
۱
روی کد CRS در نوار وضعیت کلیک کنید (مثلاً EPSG:4326)
۲
در پنجره باز شده، CRS مورد نظر را جستجو کنید (با نام یا کد EPSG)
۳
CRS را انتخاب کنید و OK کنید
⚙️
[اینجا یک تصویر از پنجره Project CRS قرار گیرد]
پنجره انتخاب CRS پروژه با فیلتر جستجو و لیست سیستم‌های مختصات

CRS لایه:

هر لایه CRS مخصوص خود را دارد که در فایل ذخیره شده است. برای مشاهده CRS یک لایه:

  • راست‌کلیک روی لایه → Properties → تب Information
  • یا در تب Source بخش CRS
⚠️ هشدار: تفاوت CRS پروژه و لایه

CRS پروژه ≠ CRS لایه

CRS پروژه فقط نحوه نمایش را تغییر می‌دهد. داده‌های لایه در CRS اصلی خود باقی می‌مانند. QGIS به صورت خودکار لایه‌ها را برای نمایش تبدیل می‌کند (On-the-fly reprojection).

🔄 تبدیل سیستم مختصات (Reprojection)

گاهی نیاز است CRS واقعی یک لایه را تغییر دهید (نه فقط نمایش). این کار با Reprojection انجام می‌شود.

📝 تبدیل CRS لایه
۱
راست‌کلیک روی لایه → Export → Save Features As
۲
Format: فرمت خروجی را انتخاب کنید
۳
File name: نام و مسیر فایل جدید
۴
CRS: روی دکمه 🌐 کلیک کنید و CRS جدید را انتخاب کنید
۵
روی OK کلیک کنید
💡 نکته: Reproject با Processing

می‌توانید از ابزار Processing هم استفاده کنید:

Processing → Toolbox → Vector general → Reproject layer

🔧 مشکلات رایج CRS

۱. لایه در مکان اشتباه نمایش داده می‌شود:

ℹ️ علت و راه‌حل

علت: CRS لایه تعریف نشده یا اشتباه است.

راه‌حل:

  1. راست‌کلیک روی لایه → Layer CRS → Set Layer CRS
  2. CRS صحیح را انتخاب کنید

توجه: این کار CRS را تعریف می‌کند، نه تبدیل. فقط زمانی استفاده کنید که مطمئن هستید CRS فعلی اشتباه تعریف شده.

۲. لایه‌ها روی هم قرار نمی‌گیرند:

ℹ️ علت و راه‌حل

علت: On-the-fly reprojection غیرفعال است یا CRS تعریف نشده.

راه‌حل:

  1. مطمئن شوید همه لایه‌ها CRS تعریف شده دارند
  2. CRS پروژه را به یکی از CRSهای لایه‌ها تنظیم کنید

۳. محاسبه مساحت/فاصله نادرست است:

ℹ️ علت و راه‌حل

علت: استفاده از CRS جغرافیایی (درجه) برای محاسبات متری.

راه‌حل:

  1. لایه را به یک CRS تصویری مناسب (مثل UTM) تبدیل کنید
  2. یا در تنظیمات محاسبه، واحد را به درستی تنظیم کنید

🇮🇷 سیستم‌های مختصات ایران

نام کد EPSG نوع کاربرد
WGS 84 4326 جغرافیایی داده‌های GPS، تبادل داده
UTM Zone 38N 32638 تصویری غرب ایران (42°-48° شرقی)
UTM Zone 39N 32639 تصویری مرکز ایران (48°-54° شرقی)
UTM Zone 40N 32640 تصویری شرق مرکز (54°-60° شرقی)
UTM Zone 41N 32641 تصویری شرق ایران (60°-66° شرقی)
Iran Lambert Conformal Conic - تصویری نقشه‌های ملی (سفارشی)
💡 توصیه برای پروژه‌های ایران
  • برای ذخیره/تبادل داده: WGS 84 (EPSG:4326)
  • برای محاسبات متری: UTM مناسب منطقه
  • برای نقشه‌های کل کشور: Lambert Conformal Conic سفارشی
  • برای نمایش وب: Web Mercator (EPSG:3857)
✍️
تمرین عملی جلسه ۵
📋 سناریو

شما داده‌هایی از منابع مختلف دریافت کرده‌اید که هر کدام در سیستم مختصات متفاوتی هستند. باید همه را به یک CRS واحد تبدیلکنید و مساحت یک منطقه را محاسبه کنید.

وظایف:

  1. پروژه جدیدی ایجاد کنید
  2. لایه کشورها را از Natural Earth بارگذاری کنید (از تمرین جلسه ۳)
  3. CRS لایه را بررسی کنید و یادداشت کنید
  4. CRS پروژه را به EPSG:32639 (UTM Zone 39N) تغییر دهید
  5. تغییر شکل ایران را در نقشه مشاهده کنید
  6. ایران را انتخاب کنید و به یک فایل GeoPackage جدید با CRS EPSG:32639 Export کنید
  7. فایل جدید را بارگذاری کنید و مساحت ایران را محاسبه کنید:
    در Field Calculator: $area / 1000000 برای کیلومترمربع
  8. مقایسه کنید: مساحت در CRS جغرافیایی (4326) و تصویری (32639) چقدر تفاوت دارد؟
  9. نقشه پایه OpenStreetMap را اضافه کنید و مطمئن شوید لایه‌ها روی هم قرار می‌گیرند
  10. پروژه را ذخیره کنید
📝 سوالات بررسی
  • CRS اصلی لایه Natural Earth چیست؟
  • مساحت ایران در UTM Zone 39N چند کیلومترمربع است؟
  • چرا برای محاسبه مساحت، CRS تصویری بهتر است؟
  • تهران در کدام زون UTM قرار دارد؟

📋 خلاصه جلسه ۵

  • CRS روش تعیین موقعیت نقاط روی زمین با اعداد است
  • سیستم جغرافیایی از درجه و سیستم تصویری از متر استفاده می‌کند
  • کدهای EPSG برای شناسایی استاندارد CRSها استفاده می‌شوند
  • EPSG:4326 (WGS 84) رایج‌ترین CRS جغرافیایی است
  • برای محاسبات متری (فاصله، مساحت) باید از CRS تصویری استفاده کرد
  • ایران در زون‌های UTM 38 تا 41 قرار دارد
  • CRS پروژه فقط نمایش را تغییر می‌دهد، Reproject داده را تغییر می‌دهد
جلسه ۶ از ۱۰

🎨 نمادگذاری و استایل‌دهی

⏱️ مدت: ۲.۵ ساعت 📊 سطح: متوسط 📋 پیش‌نیاز: جلسه ۵
🎯 اهداف آموزشی این جلسه
  • درک مفهوم نمادگذاری (Symbology) در GIS
  • استایل‌دهی لایه‌های نقطه‌ای، خطی و پلیگونی
  • استفاده از طبقه‌بندی برای نمایش داده‌ها
  • کار با Rule-based Styling
  • ذخیره و بارگذاری استایل‌ها

📖 مقدمه

نمادگذاری هنر و علم نمایش بصری داده‌های مکانی است. یک نقشه خوب نه تنها اطلاعات را نشان می‌دهد، بلکه داستان داده‌ها را روایت می‌کند. در این جلسه یاد می‌گیریم چگونه لایه‌ها را زیبا و معنادار نمایش دهیم.

🎨 مبانی نمادگذاری

برای تغییر استایل یک لایه، روی آن دابل‌کلیک کنید یا راست‌کلیک → Properties → تب Symbology

🎨
[اینجا یک تصویر از پنجره Symbology قرار گیرد]
پنجره Layer Properties با تب Symbology فعال و گزینه‌های مختلف

انواع Renderer:

نوع کاربرد مثال
Single Symbol همه عوارض یکسان مرز کشورها با یک رنگ
Categorized بر اساس مقادیر متنی کاربری اراضی، نوع جاده
Graduated بر اساس مقادیر عددی جمعیت، دما، ارتفاع
Rule-based قوانین سفارشی ترکیب شرایط مختلف
Point Displacement نقاط همپوشان نقاط نزدیک به هم
Heatmap تراکم نقاط تراکم جرم، مشتریان

⚫ استایل‌دهی نقاط (Point)

Single Symbol:

📝 تغییر استایل نقطه
۱
در Symbology، نوع را روی Single Symbol بگذارید
۲
روی نماد کلیک کنید تا پنجره Symbol Selector باز شود
۳
Symbol layer type: نوع نماد را انتخاب کنید:
  • Simple Marker: شکل‌های ساده (دایره، مربع، ستاره)
  • SVG Marker: آیکون‌های SVG
  • Font Marker: کاراکترهای فونت
  • Raster Image Marker: تصویر
۴
Size: اندازه نماد (میلی‌متر یا پیکسل)
۵
Fill color: رنگ پر کردن
۶
Stroke color: رنگ حاشیه
⚫
[اینجا یک تصویر از Symbol Selector برای نقطه قرار گیرد]
پنجره انتخاب نماد با گزینه‌های شکل، اندازه و رنگ
💡 نکته: SVG Markers

QGIS مجموعه بزرگی از آیکون‌های SVG دارد. در Symbol Selector، نوع را روی SVG Marker بگذارید و از لیست انتخاب کنید. همچنین می‌توانید فایل‌های SVG سفارشی اضافه کنید.

➖ استایل‌دهی خطوط (Line)

ویژگی‌های خط:

  • Color: رنگ خط
  • Width: ضخامت خط (میلی‌متر)
  • Line style: نوع خط (پیوسته، خط‌چین، نقطه‌چین)
  • Cap style: شکل انتهای خط (گرد، مربع، صاف)
  • Join style: شکل اتصال خطوط (گرد، گوشه‌دار، برش)
➖
[اینجا یک تصویر از تنظیمات استایل خط قرار گیرد]
پنجره Symbol Selector با گزینه‌های رنگ، ضخامت و نوع خط

خطوط چندلایه:

می‌توانید چندین لایه نماد را ترکیب کنید. مثلاً برای جاده اصلی:

  1. یک خط ضخیم مشکی (حاشیه)
  2. یک خط نازک‌تر زرد روی آن (داخل)
💡 نکته: افزودن لایه نماد

در Symbol Selector، دکمه + را بزنید تا لایه نماد جدید اضافه شود. ترتیب لایه‌ها مهم است - لایه پایین‌تر زیر لایه‌های بالاتر کشیده می‌شود.

⬛ استایل‌دهی پلیگون‌ها (Polygon)

ویژگی‌های پلیگون:

  • Fill color: رنگ پر کردن داخل
  • Fill style: نوع پر کردن (توپر، هاشور، نقطه‌ای)
  • Stroke color: رنگ حاشیه
  • Stroke width: ضخامت حاشیه
  • Stroke style: نوع خط حاشیه

انواع Fill:

نوع توضیح کاربرد
Simple Fill رنگ ساده اکثر موارد
Gradient Fill گرادیان رنگ نمایش جهت
Line Pattern Fill هاشور خطی نقشه‌های سیاه‌سفید
Point Pattern Fill الگوی نقطه‌ای نمایش تراکم
SVG Fill الگوی SVG تکرارشونده نقشه‌های موضوعی
Centroid Fill نماد در مرکز برچسب‌گذاری
⬛
[اینجا یک تصویر از انواع Fill برای پلیگون قرار گیرد]
نمایش پلیگون‌ها با انواع مختلف پر کردن: توپر، هاشور، نقطه‌ای

📊 طبقه‌بندی دسته‌ای (Categorized)

برای نمایش عوارض بر اساس مقادیر یک فیلد متنی یا عددی گسسته.

📝 ایجاد نمایش Categorized
۱
در Symbology، نوع را روی Categorized تغییر دهید
۲
Value: فیلد مورد نظر را انتخاب کنید
۳
Color ramp: طیف رنگی را انتخاب کنید
۴
روی Classify کلیک کنید
۵
در صورت نیاز، رنگ یا نماد هر دسته را تغییر دهید
۶
روی Apply و OK کلیک کنید
📊
[اینجا یک نقشه با نمایش Categorized قرار گیرد]
نقشه کشورها با رنگ‌های مختلف بر اساس قاره با راهنمای رنگ

📈 طبقه‌بندی درجه‌بندی شده (Graduated)

برای نمایش عوارض بر اساس مقادیر عددی پیوسته (مثل جمعیت، مساحت، دما).

📝 ایجاد نمایش Graduated
۱
در Symbology، نوع را روی Graduated تغییر دهید
۲
Value: فیلد عددی را انتخاب کنید
۳
Color ramp: طیف رنگی مناسب انتخاب کنید
۴
Mode: روش طبقه‌بندی را انتخاب کنید:
  • Equal Interval: فواصل مساوی
  • Quantile: تعداد مساوی در هر کلاس
  • Natural Breaks (Jenks): شکست‌های طبیعی
  • Standard Deviation: انحراف معیار
  • Pretty Breaks: اعداد رند
۵
Classes: تعداد کلاس‌ها (معمولاً ۵-۷)
۶
روی Classify کلیک کنید
📈
[اینجا یک نقشه با نمایش Graduated قرار گیرد]
نقشه کشورها با رنگ‌های تیره‌تر برای جمعیت بیشتر (Choropleth Map)
ℹ️ روش‌های طبقه‌بندی
  • Equal Interval: مناسب داده‌های یکنواخت - فواصل مساوی بین کلاس‌ها
  • Quantile: مناسب داده‌های نامتقارن - تعداد مساوی عارضه در هر کلاس
  • Natural Breaks: بهترین برای اکثر موارد - شکست‌های طبیعی در داده
  • Standard Deviation: مناسب داده‌های نرمال - نمایش انحراف از میانگین

📜 استایل مبتنی بر قانون (Rule-based)

قدرتمندترین روش استایل‌دهی که امکان تعریف قوانین سفارشی با Expression را می‌دهد.

📝 ایجاد Rule-based Style
۱
در Symbology، نوع را روی Rule-based تغییر دهید
۲
روی دکمه + کلیک کنید یا روی قانون موجود دابل‌کلیک کنید
۳
Label: نام قانون (برای راهنما)
۴
Filter: روی دکمه ε کلیک کنید و Expression بنویسید 
"population" > 50000000 AND "continent" = 'Asia'
۵
نماد را تنظیم کنید
۶
قوانین بیشتر اضافه کنید
💡 نکته: قانون ELSE

برای عوارضی که در هیچ قانونی نمی‌گنجند، یک قانون با فیلتر خالی (بدون Expression) اضافه کنید. این مانند "else" در برنامه‌نویسی عمل می‌کند.

💾 ذخیره و بارگذاری استایل

ذخیره استایل:

می‌توانید استایل‌ها را ذخیره کنید تا بعداً استفاده کنید:

  • در پایین پنجره Symbology: Style → Save Style
  • فرمت‌های ذخیره:
    • QML: فایل استایل QGIS
    • SLD: فرمت استاندارد OGC
    • در دیتابیس: برای GeoPackage و PostGIS

بارگذاری استایل:

Style → Load Style و فایل QML یا SLD را انتخاب کنید.

💡 نکته: کپی استایل بین لایه‌ها

راست‌کلیک روی لایه → Styles → Copy Style
سپس روی لایه دیگر راست‌کلیک → Styles → Paste Style

✍️
تمرین عملی جلسه ۶
📋 سناریو

شما قرار است یک نقشه موضوعی از جمعیت کشورهای جهان تهیه کنید که تفاوت جمعیت قاره‌ها و کشورها را به وضوح نشان دهد.

وظایف:

  1. لایه کشورهای جهان (Natural Earth) را بارگذاری کنید
  2. نقشه ۱ - Categorized:
    • کشورها را بر اساس قاره (CONTINENT) رنگ‌بندی کنید
    • یک طیف رنگی متمایز انتخاب کنید
    • از پروژه اسکرین‌شات بگیرید
  3. نقشه ۲ - Graduated:
    • کشورها را بر اساس جمعیت (POP_EST) رنگ‌بندی کنید
    • روش Natural Breaks با ۶ کلاس استفاده کنید
    • طیف رنگی مناسب (مثلاً YlOrRd) انتخاب کنید
  4. نقشه ۳ - Rule-based:
    • قانون ۱: کشورهای پرجمعیت آسیایی (جمعیت > ۱۰۰ میلیون و قاره = Asia) - رنگ قرمز
    • قانون ۲: کشورهای اروپایی - رنگ آبی
    • قانون ۳: بقیه کشورها - رنگ خاکستری
  5. استایل نقشه جمعیت را به فایل QML ذخیره کنید
  6. پروژه را ذخیره کنید

📋 خلاصه جلسه ۶

  • Symbology نحوه نمایش بصری لایه‌ها را تعیین می‌کند
  • Single Symbol برای نمایش یکسان همه عوارض است
  • Categorized برای داده‌های دسته‌ای (متنی) استفاده می‌شود
  • Graduated برای داده‌های عددی پیوسته مناسب است
  • Rule-based امکان ترکیب شرایط پیچیده را می‌دهد
  • استایل‌ها را می‌توان به فرمت QML یا SLD ذخیره کرد
جلسه ۷ از ۱۰

🏷️ برچسب‌گذاری (Labeling)

⏱️ مدت: ۱.۵ ساعت 📊 سطح: متوسط 📋 پیش‌نیاز: جلسه ۶
🎯 اهداف آموزشی این جلسه
  • فعال‌سازی و تنظیم برچسب‌ها
  • سفارشی‌سازی فونت، رنگ و اندازه
  • تنظیم موقعیت و قرارگیری برچسب‌ها
  • استفاده از Expression در برچسب‌ها
  • مدیریت همپوشانی برچسب‌ها

📖 مقدمه

برچسب‌ها متن‌هایی هستند که اطلاعات عوارض را روی نقشه نمایش می‌دهند. برچسب‌گذاری خوب می‌تواند یک نقشه را بسیار خواناتر و حرفه‌ای‌تر کند. در این جلسه با تمام جنبه‌های برچسب‌گذاری در QGIS آشنا می‌شویم.

🏷️ فعال‌سازی برچسب

📝 فعال کردن برچسب برای یک لایه
۱
روی لایه دابل‌کلیک کنید یا راست‌کلیک → Properties
۲
به تب Labels بروید
۳
از منوی کشویی بالا، Single Labels را انتخاب کنید
۴
Value: فیلدی که می‌خواهید نمایش دهید را انتخاب کنید
۵
روی Apply کلیک کنید تا نتیجه را ببینید
🏷️
[اینجا یک تصویر از تب Labels قرار گیرد]
پنجره Layer Properties با تب Labels فعال و گزینه‌های مختلف

✏️ قالب‌بندی متن

در بخش Text می‌توانید ظاهر متن برچسب را تنظیم کنید:

  • Font: فونت برچسب
  • Style: سبک (Regular، Bold، Italic)
  • Size: اندازه فونت
  • Color: رنگ متن
  • Opacity: شفافیت
💡 نکته: فونت فارسی

برای نمایش صحیح برچسب‌های فارسی، از فونت‌های فارسی مناسب استفاده کنید:

  • B Nazanin - مناسب متن
  • B Titr - مناسب عناوین
  • Vazir - مناسب وب و چاپ
  • IRANSans - مدرن و خوانا

🔲 پس‌زمینه و حاشیه

Buffer (هاله):

Buffer یک هاله رنگی دور متن ایجاد می‌کند که خوانایی را افزایش می‌دهد:

  • در بخش Buffer، تیک Draw text buffer را بزنید
  • Size: ضخامت هاله
  • Color: رنگ هاله (معمولاً سفید یا مشکی)

Background (پس‌زمینه):

یک شکل پس‌زمینه (مستطیل، بیضی و...) پشت متن قرار می‌دهد:

  • در بخش Background، تیک Draw background را بزنید
  • Shape: شکل پس‌زمینه
  • Fill color: رنگ پر کردن
  • Stroke: حاشیه
🏷️
[اینجا یک تصویر مقایسه برچسب‌ها قرار گیرد]
مقایسه برچسب ساده، با Buffer و با Background

📍 موقعیت و قرارگیری

در بخش Placement نحوه قرارگیری برچسب‌ها را تنظیم کنید:

برای نقاط:

حالت توضیح
Cartographic بهترین موقعیت بر اساس قوانین کارتوگرافی
Around Point در اطراف نقطه با فاصله مشخص
Offset from Point در موقعیت ثابت نسبت به نقطه

برای خطوط:

حالت توضیح
Parallel موازی با خط
Curved منحنی روی خط
Horizontal افقی

برای پلیگون‌ها:

حالت توضیح
Offset from Centroid نسبت به مرکز پلیگون
Around Centroid در اطراف مرکز
Horizontal افقی در مرکز
Free بهترین موقعیت داخل پلیگون
Using Perimeter روی محیط پلیگون

🔢 برچسب با Expression

می‌توانید به جای یک فیلد ساده، از Expression برای ایجاد برچسب‌های پیچیده استفاده کنید:

📝 استفاده از Expression
۱
در کنار فیلد Value، روی دکمه ε کلیک کنید
۲
Expression مورد نظر را بنویسید

نمونه Expressionها:

هدف Expression
ترکیب دو فیلد "name" || ' - ' || "population"
جمعیت با فرمت هزارگان format_number("population", 0)
مساحت بر حسب کیلومترمربع round($area / 1000000, 2) || ' km²'
برچسب چند خطی "name" || '\n' || "population"
حروف بزرگ upper("name")
شرطی if("population" > 1000000, "name", '')
💡 نکته: برچسب چند خطی

برای ایجاد برچسب چند خطی، از '\n' برای شکستن خط استفاده کنید: 

"name" || '\n' || 'Pop: ' || format_number("population", 0)

⚙️ تنظیمات نمایش (Rendering)

در بخش Rendering می‌توانید کنترل کنید کدام برچسب‌ها نمایش داده شوند:

  • Scale-based visibility: نمایش برچسب فقط در مقیاس‌های خاص
  • Show all labels: نمایش همه برچسب‌ها (حتی همپوشان)
  • Show upside-down labels: نمایش برچسب‌های وارونه
  • Limit number of features: محدود کردن تعداد برچسب‌ها
⚠️ هشدار: همپوشانی برچسب‌ها

به طور پیش‌فرض، QGIS برچسب‌های همپوشان را نمایش نمی‌دهد. اگر برخی برچسب‌ها نمایش داده نمی‌شوند، ممکن است به دلیل همپوشانی باشد. در این صورت:

  • مقیاس را تغییر دهید
  • اندازه فونت را کوچک‌تر کنید
  • موقعیت برچسب را تغییر دهید
  • یا در نهایت، "Show all labels" را فعال کنید (توصیه نمی‌شود)
✍️
تمرین عملی جلسه ۷
📋 سناریو

شما قرار است یک نقشه از کشورهای آسیا تهیه کنید که نام و جمعیت هر کشور به صورت خوانا نمایش داده شود.

وظایف:

  1. لایه کشورها را بارگذاری کنید
  2. فقط کشورهای آسیایی را فیلتر کنید یا انتخاب کنید
  3. برچسب نام کشور را فعال کنید:
    • فونت مناسب انتخاب کنید
    • اندازه: ۱۰
    • رنگ: مشکی
  4. Buffer سفید با ضخامت ۱ اضافه کنید
  5. با Expression، برچسب را به صورت زیر تغییر دهید:
    نام کشور + خط جدید + جمعیت با فرمت هزارگان
  6. تنظیم کنید که فقط کشورهای با جمعیت بیش از ۱۰ میلیون برچسب داشته باشند
    (در بخش Rendering → Feature options)
  7. پروژه را ذخیره کنید

📋 خلاصه جلسه ۷

  • برچسب‌ها متن‌هایی برای نمایش اطلاعات عوارض روی نقشه هستند
  • Buffer (هاله) خوانایی برچسب را افزایش می‌دهد
  • Placement نحوه قرارگیری برچسب را تعیین می‌کند
  • با Expression می‌توان برچسب‌های پیچیده ایجاد کرد
  • QGIS به طور خودکار برچسب‌های همپوشان را مدیریت می‌کند
  • می‌توان برچسب‌ها را به مقیاس خاصی محدود کرد
جلسه ۸ از ۱۰

✏️ ویرایش و دیجیتایز

⏱️ مدت: ۳ ساعت 📊 سطح: متوسط 📋 پیش‌نیاز: جلسه ۷
🎯 اهداف آموزشی این جلسه
  • ایجاد لایه برداری جدید
  • فعال کردن حالت ویرایش
  • ترسیم عوارض جدید (دیجیتایز)
  • ویرایش هندسه و توصیفات
  • استفاده از ابزارهای Sketching پیشرفته
  • Sketching با استفاده از Sketching

📖 مقدمه

دیجیتایز فرآیند تبدیل اطلاعات مکانی از فرم آنالوگ (نقشه کاغذی، تصویر) به فرم دیجیتال است. در این جلسه یاد می‌گیریم چگونه لایه‌های جدید ایجاد کنیم، عوارض ترسیم کنیم و داده‌های موجود را ویرایش کنیم.

📁 ایجاد لایه برداری جدید

📝 ایجاد لایه جدید
۱
از منو انتخاب کنید: Layer → Create Layer → New GeoPackage Layer
یا New Shapefile Layer
۲
Database/File name: نام و مسیر فایل را تعیین کنید
۳
Table/Layer name: نام لایه
۴
Geometry type: نوع هندسه را انتخاب کنید:
  • Point
  • Line
  • Polygon
۵
CRS: سیستم مختصات را انتخاب کنید
۶
فیلدها: فیلدهای جدول توصیفی را تعریف کنید:
  • Name: نام فیلد
  • Type: نوع داده (Text، Integer، Real، Date)
  • Length: طول فیلد
روی Add to Fields List کلیک کنید
۷
روی OK کلیک کنید
📁
[اینجا یک تصویر از پنجره New GeoPackage Layer قرار گیرد]
پنجره ایجاد لایه جدید با تنظیمات نوع هندسه، CRS و فیلدها
💡 توصیه: GeoPackage یا Shapefile؟

برای پروژه‌های جدید، GeoPackage را انتخاب کنید:

  • یک فایل به جای چندین فایل
  • بدون محدودیت نام فیلد
  • پشتیبانی از چندین لایه در یک فایل
  • سریع‌تر و مدرن‌تر

✏️ حالت ویرایش (Edit Mode)

برای ویرایش یک لایه، ابتدا باید حالت ویرایش را فعال کنید:

📝 فعال کردن حالت ویرایش
۱
لایه مورد نظر را در پنل Layers انتخاب کنید
۲
روی دکمه Toggle Editing (آیکون مداد) در نوار ابزار کلیک کنید
یا کلید Ctrl + E
یا راست‌کلیک روی لایه → Toggle Editing
۳
آیکون مداد در کنار نام لایه ظاهر می‌شود که نشان‌دهنده فعال بودن حالت ویرایش است
✏️
[اینجا یک تصویر از نوار ابزار Sketching قرار گیرد]
نوار ابزار Sketching با دکمه‌های Toggle Editing، Save، Add Feature و...
⚠️ هشدار: ذخیره تغییرات

تغییرات به صورت خودکار ذخیره نمی‌شوند! حتماً قبل از بستن حالت ویرایش، تغییرات را ذخیره کنید:

  • دکمه Save Layer Edits (آیکون دیسکت با مداد)
  • یا Ctrl + S (ذخیره پروژه، که لایه‌های در حال ویرایش را هم ذخیره می‌کند)

🖊️ ترسیم عوارض جدید

ترسیم نقطه:

📝 افزودن نقطه
۱
حالت ویرایش را فعال کنید
۲
روی دکمه Add Point Feature کلیک کنید
۳
روی نقشه در محل مورد نظر کلیک کنید
۴
فرم توصیفات ظاهر می‌شود - اطلاعات را وارد کنید
۵
روی OK کلیک کنید

ترسیم خط:

📝 افزودن خط
۱
حالت ویرایش را فعال کنید
۲
روی دکمه Add Line Feature کلیک کنید
۳
نقاط خط را با کلیک‌های متوالی مشخص کنید
۴
برای پایان، راست‌کلیک کنید
۵
اطلاعات توصیفی را وارد کنید و OK بزنید

ترسیم پلیگون:

📝 افزودن پلیگون
۱
حالت ویرایش را فعال کنید
۲
روی دکمه Add Polygon Feature کلیک کنید
۳
رئوس پلیگون را با کلیک‌های متوالی مشخص کنید
۴
برای بستن پلیگون، راست‌کلیک کنید
۵
اطلاعات توصیفی را وارد کنید و OK بزنید
🖊️
[اینجا یک تصویر از فرآیند ترسیم پلیگون قرار گیرد]
نمایش ترسیم یک پلیگون با نقاط رأس و فرم ورود اطلاعات
💡 میانبرهای مفید هنگام ترسیم
  • Backspace: حذف آخرین نقطه
  • Esc: لغو ترسیم فعلی
  • Delete: حذف عارضه انتخاب شده
  • Ctrl + Z: برگشت (Undo)
  • Ctrl + Shift + Z: انجام مجدد (Redo)

🛠️ ابزارهای کمکی ترسیم

Sketching Panel:

پنل Sketching ابزارهای دقیق‌تری برای ترسیم فراهم می‌کند:

  • از منو: View → Panels → Advanced Sketching Panel

قابلیت‌های Sketching:

ابزار توضیح کاربرد
Lock to Length قفل طول پاره‌خط ترسیم با طول دقیق
Lock to Angle قفل زاویه ترسیم با زاویه دقیق
X, Y Coordinates ورود مختصات دقیق ترسیم در نقطه مشخص
Sketching چسبیدن به عوارض اتصال دقیق به لایه‌های دیگر

Sketching (اسنپ):

Sketching به شما امکان می‌دهد به رئوس یا لبه‌های عوارض موجود بچسبید:

📝 فعال کردن Sketching
۱
از منو: Project → Sketching Options
یا کلید S برای فعال/غیرفعال کردن سریع
۲
تیک Enable sketching را بزنید
۳
نوع Sketching را انتخاب کنید:
  • Vertex: چسبیدن به رئوس
  • Segment: چسبیدن به لبه‌ها
  • Area: چسبیدن به هر نقطه
۴
Tolerance: فاصله اسنپ (پیکسل)
🎯
[اینجا یک تصویر از پنجره Sketching Options قرار گیرد]
پنجره تنظیمات Sketching با گزینه‌های Vertex، Segment و Tolerance

🔧 ویرایش هندسه

ابزار Vertex Tool:

برای ویرایش رئوس یک عارضه موجود:

📝 ویرایش رئوس
۱
حالت ویرایش را فعال کنید
۲
روی دکمه Vertex Tool کلیک کنید
۳
روی عارضه کلیک کنید - رئوس نمایش داده می‌شوند
۴
عملیات:
  • جابجایی رأس: رأس را بکشید
  • حذف رأس: روی رأس کلیک و Delete
  • افزودن رأس: دابل‌کلیک روی لبه

سایر ابزارهای ویرایش:

ابزار عملکرد
Move Feature جابجایی کل عارضه
Rotate Feature چرخاندن عارضه
Scale Feature تغییر مقیاس عارضه
Split Features تقسیم یک عارضه به دو عارضه
Merge Features ادغام چند عارضه
Reshape Features تغییر شکل بخشی از عارضه
Delete Selected حذف عوارض انتخاب شده

📝 ویرایش توصیفات

روش ۱: فرم ویرایش

روی عارضه دابل‌کلیک کنید (در حالت ویرایش) تا فرم توصیفات باز شود.

روش ۲: جدول توصیفی

📝 ویرایش در جدول
۱
حالت ویرایش لایه را فعال کنید
۲
جدول توصیفی را باز کنید (F6)
۳
روی سلول مورد نظر دابل‌کلیک کنید
۴
مقدار را ویرایش کنید و Enter بزنید

روش ۳: Field Calculator

برای محاسبه و ویرایش دسته‌جمعی مقادیر:

📝 استفاده از Field Calculator
۱
جدول توصیفی را باز کنید
۲
روی دکمه Field Calculator (آیکون آباکوس) کلیک کنید
یا Ctrl + I
۳
Create a new field یا Update existing field را انتخاب کنید
۴
Expression محاسبه را بنویسید
۵
روی OK کلیک کنید

نمونه Expressionهای Field Calculator:

هدف Expression
محاسبه مساحت (متر مربع) $area
محاسبه مساحت (کیلومتر مربع) $area / 1000000
محاسبه طول خط (متر) $length
محاسبه محیط (متر) $perimeter
مختصات X مرکز x(centroid($geometry))
مختصات Y مرکز y(centroid($geometry))
شماره ردیف @row_number
تاریخ امروز now()
🔢
[اینجا یک تصویر از پنجره Field Calculator قرار گیرد]
پنجره Field Calculator با Expression و لیست توابع
✍️
تمرین عملی جلسه ۸
📋 سناریو

شما قرار است یک نقشه ساده از محله خود تهیه کنید. باید مکان‌های مهم (مغازه‌ها، پارک‌ها، مدارس) را ترسیم کنید و اطلاعات آن‌ها را وارد کنید.

وظایف:

  1. نقشه پایه OpenStreetMap را اضافه کنید و به محله خود زوم کنید
  2. یک لایه نقطه‌ای GeoPackage جدید ایجاد کنید:
    • نام: places.gpkg
    • نوع: Point
    • CRS: EPSG:4326
    • فیلدها:
      • name (Text, 100)
      • type (Text, 50)
      • description (Text, 255)
  3. حداقل ۵ مکان را روی نقشه ترسیم کنید:
    • ۲ مغازه
    • ۱ پارک
    • ۱ مدرسه
    • ۱ مکان دلخواه
  4. یک لایه پلیگون GeoPackage جدید ایجاد کنید:
    • نام: areas.gpkg
    • نوع: Polygon
    • فیلدها: name, area_sqm (Real)
  5. محدوده یک پارک یا میدان را ترسیم کنید
  6. با Field Calculator، مساحت را محاسبه کنید
  7. تغییرات را ذخیره کنید و حالت ویرایش را غیرفعال کنید
  8. پروژه را ذخیره کنید
📝 نکته

Sketching را فعال کنید تا بتوانید دقیق‌تر ترسیم کنید. همچنین از ابزار Sketching برای ورود مختصات دقیق استفاده کنید.

📋 خلاصه جلسه ۸

  • برای ویرایش لایه، ابتدا حالت ویرایش (Toggle Editing) را فعال کنید
  • GeoPackage بهتر از Shapefile برای لایه‌های جدید است
  • راست‌کلیک برای پایان ترسیم خط و پلیگون
  • Sketching برای اتصال دقیق به عوارض موجود ضروری است
  • Vertex Tool برای ویرایش رئوس عوارض استفاده می‌شود
  • Field Calculator برای محاسبه و ویرایش دسته‌جمعی مفید است
  • حتماً قبل از بستن حالت ویرایش، تغییرات را ذخیره کنید
جلسه ۹ از ۱۰

🔬 تحلیل‌های مکانی مقدماتی

⏱️ مدت: ۳ ساعت 📊 سطح: متوسط 📋 پیش‌نیاز: جلسه ۸
🎯 اهداف آموزشی این جلسه
  • آشنایی با Processing Toolbox
  • ایجاد Buffer (حریم)
  • عملیات Clip (برش)
  • عملیات Intersect (اشتراک)
  • عملیات Union (اجتماع)
  • عملیات Dissolve (ادغام)
  • محاسبه فاصله و مساحت

📖 مقدمه

تحلیل مکانی قلب GIS است. این تحلیل‌ها به ما امکان می‌دهند از داده‌های مکانی اطلاعات جدید استخراج کنیم، الگوها را کشف کنیم و تصمیمات بهتری بگیریم. در این جلسه با ابزارهای تحلیل مکانی پایه آشنا می‌شویم.

🧰 Processing Toolbox

Processing Toolbox مجموعه‌ای از صدها ابزار تحلیلی است که در QGIS یکپارچه شده‌اند.

📝 باز کردن Processing Toolbox
۱
از منو: Processing → Toolbox
یا کلید Ctrl + Alt + T
۲
پنل Toolbox در سمت راست باز می‌شود
۳
از کادر جستجو برای یافتن ابزار مورد نظر استفاده کنید
🧰
[اینجا یک تصویر از Processing Toolbox قرار گیرد]
پنل Processing Toolbox با دسته‌بندی ابزارها و کادر جستجو

منابع ابزار در Toolbox:

  • QGIS: ابزارهای داخلی QGIS
  • GDAL: ابزارهای پردازش رستر و بردار
  • GRASS: ابزارهای GRASS GIS
  • SAGA: ابزارهای SAGA GIS

⭕ Buffer (حریم)

Buffer یک ناحیه با فاصله مشخص در اطراف عوارض ایجاد می‌کند. این ابزار برای تحلیل مجاورت و ایجاد حریم بسیار کاربردی است.

⭕
[اینجا یک تصویر از مفهوم Buffer قرار گیرد]
نمایش Buffer در اطراف نقطه، خط و پلیگون با فاصله‌های مختلف

کاربردهای Buffer:

  • حریم رودخانه‌ها و چشمه‌ها
  • حریم جاده‌ها
  • منطقه سرویس‌دهی (مثلاً ۵۰۰ متر از ایستگاه مترو)
  • منطقه ممنوعه (مثلاً ۱۰۰ متر از خطوط برق)
📝 ایجاد Buffer
۱
در Toolbox جستجو کنید: Buffer
۲
روی Buffer (زیر Vector geometry) دابل‌کلیک کنید
۳
Input layer: لایه ورودی را انتخاب کنید
۴
Distance: فاصله بافر (بر حسب واحد CRS لایه)
نکته: اگر CRS جغرافیایی است، واحد درجه است که مناسب نیست!
۵
Segments: تعداد قطعات برای گرد کردن (بیشتر = نرم‌تر)
۶
Dissolve result: ادغام بافرهای همپوشان
۷
Buffered: مسیر خروجی (یا خالی بگذارید برای لایه موقت)
۸
روی Run کلیک کنید
⚠️ هشدار: واحد فاصله Buffer

فاصله Buffer بر حسب واحد CRS لایه است:

  • CRS جغرافیایی (4326): واحد درجه! ۰.۰۱ درجه ≈ ۱ کیلومتر
  • CRS تصویری (مثل UTM): واحد متر

توصیه: قبل از Buffer، لایه را به CRS تصویری تبدیل کنید.

⭕
[اینجا یک تصویر از نتیجه Buffer قرار گیرد]
نقاط اصلی و بافرهای ایجاد شده در اطراف آن‌ها

✂️ Clip (برش)

Clip یک لایه را با استفاده از محدوده لایه دیگر برش می‌دهد. مانند استفاده از قالب برش‌زن.

✂️
[اینجا یک تصویر از مفهوم Clip قرار گیرد]
لایه ورودی + لایه برش = نتیجه (فقط بخش داخل محدوده)

کاربردهای Clip:

  • استخراج داده‌های یک استان از نقشه کشوری
  • برش جاده‌ها به محدوده شهر
  • استخراج پوشش گیاهی داخل یک حوضه
📝 برش لایه
۱
در Toolbox جستجو کنید: Clip
۲
روی Clip (زیر Vector overlay) دابل‌کلیک کنید
۳
Input layer: لایه‌ای که می‌خواهید برش دهید
۴
Overlay layer: لایه‌ای که محدوده برش را تعیین می‌کند
۵
Clipped: مسیر خروجی
۶
روی Run کلیک کنید

🔀 Intersect (اشتراک)

Intersect بخش مشترک دو لایه را استخراج می‌کند و توصیفات هر دو لایه را حفظ می‌کند.

🔀
[اینجا یک تصویر از مفهوم Intersect قرار گیرد]
دو لایه ورودی و ناحیه اشتراک آن‌ها با ترکیب توصیفات

تفاوت Clip و Intersect:

ویژگی Clip Intersect
خروجی فقط هندسه لایه ورودی هندسه اشتراکی
توصیفات فقط از لایه ورودی از هر دو لایه
کاربرد برش ساده تحلیل همپوشانی
📝 اجرای Intersect
۱
در Toolbox جستجو کنید: Intersection
۲
Input layer: لایه اول
۳
Overlay layer: لایه دوم
۴
روی Run کلیک کنید

➕ Union (اجتماع)

Union دو لایه را ترکیب می‌کند و تمام نواحی (اشتراکی و غیراشتراکی) را حفظ می‌کند.

➕
[اینجا یک تصویر از مفهوم Union قرار گیرد]
دو لایه ورودی و نتیجه Union شامل همه نواحی

نتیجه Union:

  • نواحی فقط در لایه اول (توصیفات لایه اول)
  • نواحی فقط در لایه دوم (توصیفات لایه دوم)
  • نواحی مشترک (توصیفات هر دو لایه)

🔗 Dissolve (ادغام)

Dissolve عوارض با مقدار یکسان در یک فیلد را ادغام می‌کند و مرزهای بین آن‌ها را حذف می‌کند.

🔗
[اینجا یک تصویر از مفهوم Dissolve قرار گیرد]
پلیگون‌های متعدد با کد استان یکسان → یک پلیگون به ازای هر استان

کاربردهای Dissolve:

  • ادغام شهرستان‌ها به استان
  • ادغام قطعات زمین با مالک یکسان
  • ساده‌سازی لایه‌ها
📝 اجرای Dissolve
۱
در Toolbox جستجو کنید: Dissolve
۲
Input layer: لایه ورودی
۳
Dissolve field: فیلدی که بر اساس آن ادغام شود
(خالی بگذارید برای ادغام همه)
۴
روی Run کلیک کنید

📏 محاسبه فاصله

Distance Matrix:

این ابزار فاصله بین عوارض دو لایه (یا یک لایه) را محاسبه می‌کند.

📝 محاسبه ماتریس فاصله
۱
جستجو کنید: Distance matrix
۲
Input point layer: لایه مبدأ
۳
Target point layer: لایه مقصد
۴
Output matrix type: نوع خروجی
  • Linear: لیست ساده
  • Standard: ماتریس کامل
  • Summary: خلاصه (نزدیک‌ترین، میانگین و...)

محاسبه فاصله به نزدیک‌ترین عارضه:

ابزار Distance to nearest hub فاصله هر عارضه تا نزدیک‌ترین عارضه در لایه دیگر را محاسبه می‌کند.

📊 آمار و محاسبات

Basic Statistics:

برای محاسبه آمار پایه یک فیلد:

  • جستجو کنید: Basic statistics for fields
  • خروجی: میانگین، حداقل، حداکثر، انحراف معیار و...

Count Points in Polygon:

شمارش تعداد نقاط داخل هر پلیگون:

  • جستجو کنید: Count points in polygon
  • مفید برای: تراکم نقاط، آمار منطقه‌ای

Join Attributes by Location:

اتصال توصیفات بر اساس موقعیت مکانی (نه فیلد مشترک):

  • جستجو کنید: Join attributes by location
  • مثال: افزودن نام استان به نقاط شهرها بر اساس موقعیت

📋 خلاصه ابزارهای تحلیل

ابزار ورودی خروجی کاربرد
Buffer یک لایه + فاصله پلیگون‌های حریم تحلیل مجاورت
Clip دو لایه لایه برش‌خورده استخراج منطقه‌ای
Intersection دو لایه ناحیه مشترک تحلیل همپوشانی
Union دو لایه ترکیب کامل ادغام لایه‌ها
Dissolve یک لایه + فیلد پلیگون‌های ادغام‌شده تجمیع
Distance Matrix دو لایه نقطه‌ای جدول فاصله‌ها تحلیل فاصله
Count Points نقطه + پلیگون پلیگون با تعداد تحلیل تراکم
✍️
تمرین عملی جلسه ۹
📋 سناریو

شما به عنوان تحلیلگر GIS در شهرداری کار می‌کنید. مدیر پروژه از شما خواسته تحلیل دسترسی به پارک‌ها را انجام دهید و مشخص کنید چند درصد از منطقه شهری در فاصله ۵۰۰ متری پارک‌ها قرار دارد.

وظایف:

  1. داده‌های نمونه را دانلود کنید یا از داده‌های خود استفاده کنید:
    • لایه پلیگون منطقه شهری
    • لایه نقطه یا پلیگون پارک‌ها
  2. لایه‌ها را به CRS تصویری مناسب (UTM) تبدیل کنید
  3. Buffer ۵۰۰ متری از پارک‌ها ایجاد کنید:
    • Distance: 500
    • Dissolve result: Yes
  4. بافر را با محدوده شهر Clip کنید تا فقط بخش داخل شهر باقی بماند
  5. مساحت ناحیه تحت پوشش پارک‌ها را محاسبه کنید (Field Calculator)
  6. مساحت کل منطقه شهری را محاسبه کنید
  7. درصد پوشش را محاسبه کنید:
    (مساحت تحت پوشش / مساحت کل) × ۱۰۰
  8. نتایج را به صورت نقشه نمایش دهید:
    • منطقه شهری با رنگ خاکستری
    • ناحیه تحت پوشش با رنگ سبز
    • پارک‌ها با نماد مناسب
  9. پروژه را ذخیره کنید
📝 سوالات تحلیل
  • چند درصد از منطقه شهری در فاصله ۵۰۰ متری پارک قرار دارد؟
  • اگر فاصله را به ۱۰۰۰ متر افزایش دهیم، این درصد چقدر می‌شود؟
  • کدام مناطق شهر کمترین دسترسی به پارک دارند؟

📋 خلاصه جلسه ۹

  • Processing Toolbox شامل صدها ابزار تحلیلی است
  • Buffer برای ایجاد حریم در اطراف عوارض استفاده می‌شود
  • Clip برای برش یک لایه با محدوده لایه دیگر است
  • Intersection بخش مشترک دو لایه را با توصیفات هر دو استخراج می‌کند
  • Union دو لایه را کاملاً ترکیب می‌کند
  • Dissolve عوارض با مقدار یکسان را ادغام می‌کند
  • برای محاسبات متری، حتماً از CRS تصویری استفاده کنید
جلسه ۱۰ از ۱۰

🗺️ تهیه نقشه و خروجی (Print Layout)

⏱️ مدت: ۳ ساعت 📊 سطح: متوسط 📋 پیش‌نیاز: جلسه ۹
🎯 اهداف آموزشی این جلسه
  • آشنایی با Print Layout
  • افزودن نقشه به Layout
  • افزودن عناصر نقشه (عنوان، راهنما، مقیاس، شمال‌نما)
  • تنظیم صفحه و حاشیه‌ها
  • خروجی گرفتن به فرمت‌های مختلف (PDF، PNG، SVG)

📖 مقدمه

تا اینجا یاد گرفتیم چگونه داده‌ها را در QGIS نمایش و تحلیل کنیم. اما یک نقشه حرفه‌ای نیاز به عناصر کارتوگرافی دارد: عنوان، راهنما، مقیاس، شمال‌نما و... در این جلسه یاد می‌گیریم چگونه یک نقشه کامل و قابل چاپ تهیه کنیم.

📐 ایجاد Print Layout

📝 ایجاد Layout جدید
۱
از منو انتخاب کنید: Project → New Print Layout
یا کلید Ctrl + P
۲
یک نام برای Layout وارد کنید (مثلاً "نقشه استان تهران")
۳
پنجره Print Layout باز می‌شود
📐
[اینجا یک تصویر از محیط Print Layout قرار گیرد]
محیط Print Layout با صفحه خالی، نوار ابزار و پنل‌های تنظیمات

اجزای محیط Print Layout:

بخش توضیح
صفحه مرکزی محل طراحی نقشه
نوار ابزار چپ ابزارهای افزودن عناصر
نوار ابزار بالا ابزارهای ناوبری و خروجی
پنل Items لیست عناصر اضافه شده
پنل Item Properties تنظیمات عنصر انتخاب شده

📄 تنظیم صفحه

📝 تنظیمات صفحه
۱
راست‌کلیک روی صفحه → Page Properties
یا در پنل سمت راست، Page Properties را پیدا کنید
۲
Size: اندازه صفحه
  • A4 (210 × 297 mm) - رایج‌ترین
  • A3 (297 × 420 mm)
  • A2، A1، A0 - برای نقشه‌های بزرگ
  • Custom - اندازه دلخواه
۳
Orientation: جهت صفحه
  • Portrait - عمودی
  • Landscape - افقی
۴
Background: رنگ پس‌زمینه صفحه

🗺️ افزودن نقشه

📝 افزودن Map Frame
۱
از نوار ابزار چپ، Add Map را انتخاب کنید
یا از منو: Add Item → Add Map
۲
روی صفحه یک مستطیل بکشید (محل قرارگیری نقشه)
۳
نقشه از پنجره اصلی QGIS در این کادر نمایش داده می‌شود
🗺️
[اینجا یک تصویر از نقشه اضافه شده به Layout قرار گیرد]
کادر نقشه در Layout با محتوای نقشه از پنجره اصلی

تنظیمات Map Frame:

پس از انتخاب کادر نقشه، در پنل Item Properties:

  • Scale: مقیاس نقشه
    مثال: 50000 یعنی 1:50,000
  • Map rotation: چرخش نقشه
  • Frame: حاشیه دور نقشه
  • Background: پس‌زمینه نقشه

جابجایی و زوم در نقشه Layout:

📝 تنظیم محدوده نقشه
۱
کادر نقشه را انتخاب کنید
۲
در Item Properties، روی Move item content کلیک کنید
یا از نوار ابزار، ابزار Move item content را انتخاب کنید
۳
حالا می‌توانید:
  • با کشیدن، نقشه را جابجا کنید
  • با چرخ موس، زوم کنید
۴
یا دکمه Set to Map Canvas Extent را بزنید تا محدوده فعلی پنجره اصلی اعمال شود
💡 نکته: قفل کردن لایه‌ها

اگر می‌خواهید تغییرات در پنجره اصلی QGIS روی Layout تأثیر نگذارد:

  • در Item Properties نقشه، بخش Layers
  • تیک Lock layers را بزنید
  • همچنین Lock styles for layers را فعال کنید

📋 افزودن راهنما (Legend)

📝 افزودن Legend
۱
از نوار ابزار، Add Legend را انتخاب کنید
۲
روی صفحه یک مستطیل بکشید
۳
راهنما با لیست لایه‌ها ظاهر می‌شود

سفارشی‌سازی راهنما:

در Item Properties راهنما:

  • Title: عنوان راهنما
  • Auto update: به‌روزرسانی خودکار با تغییر لایه‌ها
    برای کنترل دستی، این را غیرفعال کنید
  • Legend items: لیست آیتم‌ها
    • دکمه ➖ برای حذف آیتم
    • دکمه ✏️ برای تغییر نام
    • دکمه‌های ↑↓ برای تغییر ترتیب
  • Fonts: فونت عنوان و آیتم‌ها
  • Columns: تعداد ستون‌ها
📋
[اینجا یک تصویر از تنظیمات Legend قرار گیرد]
پنل Item Properties برای Legend با گزینه‌های سفارشی‌سازی

📏 افزودن مقیاس (Scale Bar)

📝 افزودن Scale Bar
۱
از نوار ابزار، Add Scale Bar را انتخاب کنید
۲
روی صفحه کلیک کنید

تنظیمات Scale Bar:

  • Style: سبک نمایش
    • Single Box - مستطیل ساده
    • Double Box - دو ردیف
    • Line Ticks Middle/Up/Down - خطی
    • Numeric - فقط عدد
  • Units: واحد (متر، کیلومتر، مایل و...)
  • Segments: تعداد قطعات
  • Fixed width: عرض ثابت هر قطعه
  • Height: ارتفاع نوار

🧭 افزودن شمال‌نما (North Arrow)

📝 افزودن North Arrow
۱
از نوار ابزار، Add Picture را انتخاب کنید
۲
روی صفحه یک مستطیل بکشید
۳
در Item Properties، بخش Search directories
۴
از لیست تصاویر، یک شمال‌نما انتخاب کنید
(در پوشه arrows تصاویر شمال‌نما وجود دارد)
💡 نکته: هماهنگ‌سازی با چرخش نقشه

اگر نقشه چرخیده است، در تنظیمات Picture:

  • بخش Image rotation
  • تیک Sync with map را بزنید
  • نقشه مرتبط را انتخاب کنید

📝 افزودن عنوان و متن

📝 افزودن عنوان
۱
از نوار ابزار، Add Label را انتخاب کنید
۲
روی صفحه یک مستطیل بکشید
۳
در Item Properties:
  • Main properties: متن را وارد کنید
  • Font: فونت و اندازه
  • Horizontal/Vertical alignment: تراز

متن‌های رایج در نقشه:

  • عنوان: نام نقشه (بالا-وسط)
  • زیرعنوان: توضیح تکمیلی
  • منبع داده: Source: ...
  • تاریخ: تاریخ تهیه نقشه
  • تهیه‌کننده: نام سازمان یا فرد
  • سیستم مختصات: CRS نقشه

🖼️ سایر عناصر

افزودن تصویر/لوگو:

  • Add Picture از نوار ابزار
  • در Item Properties، مسیر فایل تصویر را انتخاب کنید

افزودن جدول توصیفی:

  • Add Attribute Table از نوار ابزار
  • لایه و فیلدهای مورد نظر را انتخاب کنید

افزودن نقشه کوچک (Overview):

📝 افزودن Overview Map
۱
یک Map Frame دیگر اضافه کنید (نقشه دوم)
۲
مقیاس آن را کوچک‌تر کنید (نمای کلی‌تر)
۳
در Item Properties نقشه دوم، بخش Overviews
۴
یک Overview اضافه کنید و نقشه اصلی را به عنوان Map frame انتخاب کنید
۵
یک مستطیل قرمز محدوده نقشه اصلی را نشان می‌دهد

📤 خروجی گرفتن

خروجی PDF:

📝 Export به PDF
۱
از منو: Layout → Export as PDF
یا آیکون PDF در نوار ابزار
۲
مسیر و نام فایل را انتخاب کنید
۳
تنظیمات Export:
  • Resolution: کیفیت (300 dpi برای چاپ)
  • Text export: Always export as vectors (توصیه)
۴
روی Save کلیک کنید

خروجی تصویر (PNG/JPG):

  • Layout → Export as Image
  • Resolution:
    • 72-96 dpi برای وب
    • 150-300 dpi برای چاپ

خروجی SVG:

  • Layout → Export as SVG
  • مناسب برای ویرایش در نرم‌افزارهای گرافیکی
💡 نکته: کیفیت خروجی
  • برای چاپ: PDF با 300 dpi
  • برای وب: PNG با 96-150 dpi
  • برای ویرایش: SVG
  • برای ارائه: PNG با 150-200 dpi

🎨 نمونه نقشه کامل

🗺️
[اینجا یک تصویر از نقشه کامل با همه عناصر قرار گیرد]
نقشه کامل شامل: عنوان، نقشه اصلی، راهنما، مقیاس، شمال‌نما، نقشه موقعیت، منبع و تاریخ

چک‌لیست نقشه حرفه‌ای:

عنصر ضروری؟ موقعیت معمول
عنوان ✅ بله بالا-وسط
نقشه اصلی ✅ بله مرکز
راهنما ✅ بله گوشه پایین-راست یا چپ
مقیاس ✅ بله پایین نقشه
شمال‌نما ✅ بله گوشه بالا-راست یا چپ
نقشه موقعیت ⭕ توصیه گوشه
منبع داده ⭕ توصیه پایین صفحه
تاریخ ⭕ توصیه پایین صفحه
سیستم مختصات ⭕ توصیه پایین یا کنار مقیاس
لوگو اختیاری گوشه
✍️
تمرین عملی جلسه ۱۰ (پروژه نهایی)
📋 سناریو

شما قرار است یک نقشه حرفه‌ای از یک منطقه (استان، شهر یا محله) تهیه کنید که قابل چاپ و ارائه باشد. این پروژه نهایی دوره است و باید تمام مهارت‌های یادگرفته را نشان دهد.

وظایف:

  1. آماده‌سازی داده‌ها:
    • داده‌های مورد نیاز را جمع‌آوری کنید (مرزها، جاده‌ها، نقاط مهم)
    • CRS مناسب انتخاب کنید
  2. استایل‌دهی در QGIS:
    • لایه‌ها را با رنگ‌های مناسب نمایش دهید
    • برچسب‌های خوانا اضافه کنید
  3. ایجاد Print Layout:
    • اندازه صفحه: A4 یا A3
    • جهت: افقی یا عمودی (بسته به شکل منطقه)
  4. عناصر نقشه:
    • ✅ عنوان نقشه (فونت مناسب، اندازه بزرگ)
    • ✅ نقشه اصلی با مقیاس مناسب
    • ✅ راهنمای کامل و مرتب
    • ✅ مقیاس خطی
    • ✅ شمال‌نما
    • ✅ نقشه موقعیت (Overview)
    • ✅ منبع داده
    • ✅ تاریخ تهیه
    • ✅ نام تهیه‌کننده
    • ✅ سیستم مختصات
  5. خروجی:
    • PDF با کیفیت 300 dpi
    • PNG با کیفیت 150 dpi
  6. پروژه را ذخیره کنید
📝 معیارهای ارزیابی
  • کیفیت بصری و زیبایی نقشه
  • خوانایی برچسب‌ها و راهنما
  • کامل بودن عناصر نقشه
  • تناسب و چیدمان عناصر
  • استفاده صحیح از رنگ‌ها
  • کیفیت خروجی

📋 خلاصه جلسه ۱۰

  • Print Layout برای تهیه نقشه‌های قابل چاپ استفاده می‌شود
  • هر Layout می‌تواند چندین صفحه داشته باشد
  • عناصر اصلی نقشه: عنوان، راهنما، مقیاس، شمال‌نما
  • می‌توان چندین نقشه در یک Layout داشت (مثل Overview)
  • خروجی PDF برای چاپ و PNG/JPG برای وب مناسب است
  • کیفیت 300 dpi برای چاپ و 96-150 dpi برای وب توصیه می‌شود
🎉 تبریک! دوره را تکمیل کردید!

شما با موفقیت دوره مقدماتی QGIS را به پایان رساندید. حالا می‌توانید:

  • ✅ داده‌های برداری و رستری را بارگذاری و نمایش دهید
  • ✅ با سیستم‌های مختصات کار کنید
  • ✅ لایه‌ها را استایل‌دهی و برچسب‌گذاری کنید
  • ✅ داده‌های جدید ایجاد و ویرایش کنید
  • ✅ تحلیل‌های مکانی مقدماتی انجام دهید
  • ✅ نقشه‌های حرفه‌ای تهیه کنید

گام‌های بعدی:

  • 🔸 تمرین بیشتر با پروژه‌های واقعی
  • 🔸 یادگیری افزونه‌های QGIS
  • 🔸 آشنایی با Python و PyQGIS
  • 🔸 یادگیری تحلیل‌های پیشرفته (رستری، شبکه، سه‌بعدی)
  • 🔸 شرکت در جامعه QGIS و OSGeo